Κρίση και Κοινωνικό Περιθώριο στο Σύγχρονο Ελληνικό Κινηματογράφο

Ι. Το κοινωνικό περιθώριο και ο υπόκοσμος- μια ιστορική ανασκόπηση

Γιατί υπάρχει ο υπόκοσμος; μα επειδή υπάρχει ο κόσμος.

Νίκος Τσιφόρος, Τα Παιδιά της Πιάτσας

Ο υπόκοσμος γεννήθηκε μαζί με τις κοινωνίες. Αν το καλοσκεφτούμε τότε θα καταλήξουμε ότι ο Κάιν υπήρξε ο πρώτος δολοφόνος. Από τον Όμηρο, τους Αιγυπτίους, τους Κινέζους, την Αγία Γραφή, την Αρχαία Αθήνα και τη Ρώμη, μας έρχονται πολλές εικόνες του υποκόσμου τους. Στο Μεταχριστιανικό κόσμο, το Μεσαίωνα και τη νεότερη εποχή ο υπόκοσμος παίρνει χίλιες μορφές: οι πληρωμένοι φονιάδες των φεουδαρχών, οι πράκτορες της Ιερής Εξέτασης, επίσημοι πειρατές της Ελισάβετ, οι πληροφοριοδότες των κρατικών υπηρεσιών κατασκοπείας και αντικατασκοπίας, που επιστρατεύονται από τα κατώτατα κοινωνικά στρώματα. Στην κοινωνική κλίμακα τα υψηλότερα σκαλοπάτια τα πατά η ελίτ και στα τελευταία κινούνται οι αποσυνάγωγοι και οι παρίες. Έτσι, θα μπορούσαμε συμπερασματικά να ισχυριστούμε ότι η ύπαρξη του υποκόσμου είναι οργανικό στοιχείο μιας αστικής κοινωνίας.

ΙΙ. Το κοινωνικό περιθώριο ως θέμα του Ελληνικού Κινηματογράφου

Το κοινωνικό περιθώριο, αγαπημένο θέμα του μεταπολιτευτικού ελληνικού κινηματογράφου, αντιμετωπίστηκε από πολλές οπτικές γωνίες χωρίς βέβαια να αποκρυσταλλωθεί ένα κυρίαρχο μοντέλο. Η εξέταση των σύνθετων συνθηκών της πολιτικής και της κοινωνικής περιθωριοποίησης δεν ακολούθησαν το παράδειγμα ταινιών όπως Η αναπαράσταση (Αγγελόπουλος, 1970), που στρέφουν το φακό τους σε περιθωριακούς πρωταγωνιστές, χωρίς αγιογραφικές προθέσεις. Ούτε είχε πολλούς συνεχιστές το παράδειγμα του κατεξοχήν «σκηνοθέτη του κοινωνικού περιθωρίου» του Νικολαΐδη (Τα κουρέλια τραγουδάνε ακόμα [1979], Γλυκιά συμμορία [1983]), που σε καμία περίπτωση δεν ωραιοποιούσε τους αντισυμβατικούς χαρακτήρες του, παρότι μια ανανέωση αυτής της προσέγγισης συναντάμε πολύ πιο πρόσφατα στο πολύ ενδιαφέρον (αισθητικά και κοινωνιολογικά) έργο του Οικονομίδη (Η ψυχή στο στόμα [2006], Μαχαιροβγάλτης [2010]), Το Μικρό Ψάρι,[2014].

Το κυρίαρχο μεταπολιτευτικά πρότυπο αναπαράστασης του κοινωνικού περιθωρίου, και των σχέσεων που αναπτύσσει με το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον του, ακολουθεί ένα άλλο μοντέλο, εκείνο της εξιδανίκευσης των πρωταγωνιστών του περιθωρίου, είτε ως αυθεντικών εκφραστών της λαϊκότητας (Το Ρεμπέτικο [Φέρρης, 1983]) είτε ως πολεμίων ενός εχθρικού κοινωνικά και πολιτικά συστήματος. (Παραγγελιά [1980], Νοκ άουτ [1986, Τάσιος].

ΙΙΙ. Η Ελληνική κρίση σύμφωνα με το ιερατείο της Ε.Ε.

Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα έχει προκαλέσει ανησυχία στην ευρωζώνη και την παγκόσμια οικονομική κοινότητα. Οι αναλύσεις δείχνουν ότι οι κύριες πηγές της ανεπάρκειας είναι οι σοβαρές διαρθρωτικές αδυναμίες στη δημόσια διοίκηση, την οικονομία και την κοινωνία που οδηγούν σε γραφειοκρατία, διαφθορά, Όπως αναφέρεται συχνά, η Ελλάδα αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη οικονομική κρίση της σύγχρονης ιστορίας.[….](Από δελτίο της Ε.Ε.)

Σύμφωνα με πολλούς πολιτικούς, δημοσιογράφους, πολιτικούς και οικονομικούς αναλυτές μία από τις βασικές αιτίες του υπέρογκου δημόσιου χρέους της χώρας και των ελλειμμάτων είναι η αναποτελεσματική και αντιπαραγωγική δημόσια διοίκηση. Η δομή και η οργάνωση των περισσότερων ελληνικών δημόσιων ιδρυμάτων θεωρείται γραφειοκρατική και χαρακτηρίζεται από την έλλειψη κατάλληλων συστημάτων τεκμηρίωσης, αξιολόγησης, ελέγχου και κανονισμού[…] (Από δελτίο της Ε.Ε.)

Οι πολιτικές διαμορφώνονται περισσότερο από τις αντιλήψεις των ηγετών, την πίεση της κοινής γνώμης, τα επαγγελματικά και οικονομικά συμφέροντα και λιγότερο από ένα ορθολογικό σύστημα με καθορισμένες προτεραιότητες και στρατηγικές λήψεων απόφασης…(Από δελτίο της Ε.Ε.)

Η κρίση εξόγκωσε όλα τα υφέρποντα ελαττώματα του νέου Έλληνα, που πιεσμένος ανάμεσα σε δύο κόσμους, τη Δύση που θέλει να ανήκει και την Aνατολή που την κουβαλάει στο DNA του, την εξάρτηση από το δίκαιο του αίματος, τα σόγια, τις κουμπαριές και τις συγγένειες, προσπαθεί να ισορροπήσει πατώντας σε δύο βάρκες. Η χρόνια πλύση εγκεφάλου που υφίσταται από την εκκλησία τα συντηρητικά πολιτικά κόμματα και η πολιτιστική αλλοτρίωση δημιουργούν έναν HOMO NEOHELLINIKUS που δε μοιάζει, όπως λέει και ο Σαίξπηρ, «ούτε με χριστιανό ούτε με ειδωλολάτρη».

Ένας ολόκληρος λαός που για μόνη επαγγελματική διέξοδο βλέπει μια θέση στο δημόσιο, και αυτήν μέσα από το ρουσφέτι που θα του εξασφαλίσει ο βουλευτής που ψήφισε, με την κατάρρευση των πελατειακών σχέσεων, την έλλειψη θέσεων εργασίας στην ελεύθερη αγορά, με τη μείωση των μισθών και των ημερομισθίων, έβγαλε ό,τι χειρότερο έκρυβε μέσα του: την ξενοφοβία, τον υφέρποντα φασισμό του, το μίσος για οτιδήποτε το «άλλο», στη θρησκεία, στο χρώμα του δέρματος στο σεξουαλικό προσανατολισμό.

Η κοινωνική διαστρωμάτωση μετακινήθηκε προς τα κάτω ενώ τάξεις ολόκληρες βυθίστηκαν στη φτώχεια και οδηγήθηκαν στο περιθώριο.

Με αυτήν την προβληματική διαλέξαμε τις ταινίες αυτού του μήνα. Όλες κινούνται σε αυτό το κλίμα και δείχνουν, για μια ακόμη φορά ότι η τέχνη (εδώ ο κινηματογράφος) μπορεί και καταγραφεί με ενάργεια και αλήθεια το κοινωνικό γίγνεσθαι. Και, όταν ακόμη δεν δίνει λύσεις, θέτει ωστόσο καυτά προβλήματα, και τότε ο θεατής, μετακινούμενος από τη θέση του παθητικού παρατηρητή, θα πρέπει να ενεργοποιηθεί και να δώσει, ή να συμβάλει στη λύση τους.

ΟΙ ΤΑΙΝΙΕΣ ΤΟΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ (Δημοτικός Κινηματογράφος Νέας Ιωνίας "ΑΣΤΈΡΑΣ")
 

3/2 USSAK .. Χρόνια μετά

Ελλάδα/2017/ 118΄

Σκηνοθεσία: Κυριάκος Κατζουράκης | Πρωταγωνιστούν: Κάτια Γέρου, Γιάννης Τσορτέκης, θεοδώρα Τζήμου, Νίκος Νίκας

Με φόντο μια χώρα διαλυμένη και φοβισμένη, κάπου στο κοντινό μέλλον, παρακολουθούμε τη ζωή και τις ιστορίες μιας σειράς ετερόκλητων ανθρώπων: μιας πρώην περφόρμερ του δρόμου που δουλεύει στην γκαρνταρόμπα ενός σκυλάδικου, ενός οκτάχρονου κοριτσιού που περιφέρεται στους επικίνδυνους δρόμους, μιας ομάδας περιθωριακών που προσπαθούν να αντισταθούν, ενός ντραγκ/σόουμαν που απαγγέλλει Καρούζο, ενός θρυλικού πιανίστα, του αρχηγού μιας ακαθόριστης σκοτεινής εξουσίας, αγροτών που προσπαθούν να προστατέψουν τα χωράφια τους από τους μεταλλαγμένους σπόρους, αλλά και μελών μιας ιδιότυπης λέσχης που ανησυχούν «μην ξυπνήσουν αναρχικά αντανακλαστικά», υποστηρίζοντας την ίδια ώρα πως «Κανείς δεν σηκώνει κεφάλι γιατί δεν έχει»! ήρωες και αντιήρωες, άλλοι κλεισμένοι στον μικρόκοσμό τους κι άλλοι εγκλωβισμένοι σ’ έναν άκρατο εγωισμό, αρχίζουν να αλλάζουν, όταν οι συγκρούσεις πυκνώνουν και γίνονται αφόρητες. Η αφύπνιση για τον καθένα ξεχωριστά γίνεται ντόμινο.

Η ταινία εξερευνά την έννοια της κοινότητας και το νόημα της ουτοπίας. Μιας ουτοπίας όμως καθόλου ρομαντικής, καθώς, όπως ακούγεται στο φινάλε: «ο ουτοπιστής είναι σκληρός σαν ατσάλι. Ο απόλυτος υλιστής. Ο ουτοπιστής δίνει φωνή σ’ αυτούς που δεν έχουν».

10/ 2 Xenia

Ελλάδα, Γαλλία, Βέλγιο/ 2014/ 128΄

Σκηνοθεσία: Πάνος Κούτρας | Πρωταγωνιστούν: Κώστας Νικούλι, Νίκος Γκέλια, Γιάννης Στάνκογλου, Μαρίσσα Τριανταφυλλίδου

Η ιστορία του Ντάνυ και του αδερφού του, Οδυσσέα, 16 και 18 ετών, οι οποίοι μετά το θάνατο της Αλβανής μητέρας τους, ξεκινούν ένα ταξίδι από την Κρήτη έως τη Θεσσαλονίκη, με σκοπό να βρουν τον Έλληνα πατέρα τους, που τους εγκατέλειψε όταν ήταν ακόμη παιδιά. Ξένοι στην ίδια τους τη χώρα, είναι αποφασισμένοι να τον πείσουν να τους αναγνωρίσει, προκειμένου να αποκτήσουν την ελληνική ιθαγένεια, αλλά και να συμμετάσχουν σε ένα τηλεοπτικό talent-show που θα τους εξασφαλίσει μια καλύτερη ζωή. Στη διαδρομή, θα έρθουν αντιμέτωποι με όσα τους ενώνουν, την αγριότητα της εφηβείας, ένα όνειρο που πρέπει πάσι θυσία να γίνει πραγματικότητα και μια Ελλάδα που αρνείται να τους ακολουθήσει.

17/2 Το Μικρό Ψάρι

Ελλάδα/2014/ 137΄

Σκηνοθεσία; Γιάννης Οικονομίδης | Πρωταγωνιστούν: Βαγγέλης Μουρίκης, Βίκυ Παπαδοπούλου, Πέτρος Ζερβός, Γιάννης Τσορτέκης

Ο Στράτος (Βαγγέλης Μουρίκης) όταν ήταν νέος διέπραξε ένα έγκλημα πάθους, με αποτέλεσμα να περάσει την μισή ζωή του στην φυλακή. Εκεί ο Λεωνίδας, μεγάλο κεφάλι στον υπόκοσμο, τον προστάτευε. Σε μια συμπλοκή ανάμεσα σε δύο συμμορίες ο Λεωνίδας σώζει την ζωή του Στράτου, κάτι που ο Στράτος δεν θα ξεχάσει ποτέ. Όταν αφήνεται ελεύθερος, βρίσκει μια νυχτερινή δουλειά σε αρτοποιείο, ενώ την ημέρα, μη μπορώντας να ξεχάσει την εγκληματική του ζωή, διαπράττει πληρωμένους φόνους δίνοντας όλα τα χρήματα στον, αδελφό πλέον, του Λεωνίδα, ο οποίος προγραμματίζει την απόδρασή του. Ο Στράτος αφοσιώνεται σε ένα και μόνο στόχο: την αποπληρωμή του χρέους του προς τον Λεωνίδα, αγωνιώντας για την ημέρα της απόδρασης του αδελφού του.

24/2 Οι Αισθηματίες

Ελλάδα/2014/ 94΄

Σκηνοθεσία: Νίκος Τριανταφυλλίδης | Πρωταγωνιστούν: Τάκης Μόσχος, Δημήτρης Λάλος, Χάρης Φραγκούλης, Ηλιάνα Μαυρομάτη

Ο Δάσκαλος, είναι ένας μεσήλικας που ζει στην απομονωμένη του βίλα μαζί με την έφηβη κόρη του. Πρόκειται για έναν αρχαιοκάπηλο και τοκογλύφο, ο οποίος διακινεί τα κλοπιμαία μέσα σε νεκροφόρες. Δύο νεαροί, ο μελαγχολικός Ερμής και ο σχεδόν παιδιάστικος Γιάννης, έχουν αναλάβει τους φόνους και τους εκφοβισμούς των οφειλετών. Οι ισορροπίες θα αλλάξουν, όταν ο πρώτος ερωτευθεί την κόρη του αφεντικού του, ενώ ο δεύτερος θα παθιαστεί με μία πόρνη και θα έρθει σε αντιπαράθεση με τον προαγωγό της.