Mακαρθισμός

Μακαθρισμός= 1.  ψυχροπολεμική πολιτική των ΗΠΑ, κυρίως τη δεκαετία του ’50, με διώξεις και περιθωριοποίηση ατόμων που θεωρήθηκαν ή καταγγέλθηκαν ως κομμουνιστές ή για αντιαμερικανισμό. 2. (κατ΄  επέκταση) πρακτική πολιτικών εκκαθαρίσεων και δικαστικών διώξεων για θέματα ιδεολογίας.

Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, Ακαδημία Αθηνών

Η προϊστορία – Ο Πρώτος Κόκκινος Τρόμος (First Red Scare, 1917-1920)

Άρχισε μετά το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και πυροδοτήθηκε από την επιτυχία της Ρωσικής Επανάστασης του 1917, και την όλο και αυξανόμενη αγωνιστικότητα των εργατικών συνδικάτων για καλυτέρους όρους εργασίας, καλύτερους μισθούς, για κοινωνική δικαιοσύνη και ισότητα.

Ο φόβος της κατάλυσης της αμερικάνικης πολιτείας από την δήθεν μπολσεβίκικη συνωμοσία οδήγησε σε μια εθνική  παράνοια και τον Γενικό Εισαγγελέα των ΗΠΑ Α. Μίτσελ Πάλμερ να οργανώσει ένα άγριο κυνηγητό εναντίον όσον θεωρούνταν κομμουνιστές αναρχικοί, αριστεροί συνδικαλιστές ή απλώς συμπαθούντες.

Οι επιδρομές του Πάλμερ (Palmer Raids), που ήταν εξαιρετικά βίαιες, αμφισβητούμενης νομιμότητας και τελείως αντισυνταγματικές, επέσυραν τη δυσφορία των πολιτών επειδή δεν στοιχειοθετούσαν καμιά απόδειξη συνωμοσίας. 

Το 1920, μετά από το φιάσκο μιας δήθεν αναμενόμενης εξέγερσης κατά τη διάρκεια της γιορτής της Πρωτομαγιάς, το άστρο του Πάλμερ έδυσε παρασύροντας μαζί  και την παράνοια του.

Η Επιτροπή Αντι-Αμερικανικών Ενεργειών

Συστάθηκε το 1934 ως «Ειδική Επιτροπή μη-αμερικάνικων δραστηριοτήτων για  διερεύνηση της ναζιστικής προπαγάνδας και άλλων προπαγανδιστικών δραστηριοτήτων». Το 1938, άλλαξε όνομα και διευρύνθηκε περιλαμβάνοντας  στις έρευνες της και τον κομμουνισμό.

Η συντηρητική Αμερική δεν συγχωρέσε ποτέ τον Πρόεδρος Ρούσβελτ και την μεταρρυθμιστική πολιτική  του New Deal, επειδή τη θεωρούσε πολύ αριστερή. Έτσι έβαλε στο στόχαστρό της δυο κορυφαίους θεσμούς του  «Το Ομοσπονδιακό Σχέδιο για το Θέατρο», και το «Κογκρέσο Αμερικανικής Νεολαίας». Ο πρώτος χρηματοδοτούσε νέα θεατρικά σχήματα για να ανεβάζουν παραστάσεις σε όλη την επικράτεια και ο δεύτερος ήταν  ένα κογκρέσο  εφήβων υπό την αιγίδα της Πρώτης Κυρίας.

Η Χάλι Φλάναγκαν, υπεύθυνη του πρώτο προγράμματος, που κλήθηκε για καταθέσει στην επιτροπή ρωτήθηκε, πολύ σοβαρά,  αν ο Κρίστοφερ Μάρλοου ,( συγγραφέας της Ελισαβετιανής εποχής), ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος και αν ο Ευριπίδης προπαγάνδιζε την πάλη των τάξεων. Και τα δύο προγράμματα έκλεισαν.

Με την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο οι εργασίες της επιτροπής ατόνησαν.

 Αντικομμουνιστικό αμερικανικό φυλλάδιο της δεκαετίας του 1950, τυπικό δείγμα της πρακτικής του Μακαρθισμού

Ο Δεύτερος Κόκκινος τρόμος ή Μέγας Κόκκινος Τρόμος (Second or Great Red Scare, 1947 - 1957)

Η γεωπολιτική επέκταση της ΕΣΣΔ και οι δοκιμές της για την απόκτηση ατομικής βόμβας. Η νίκη του Μάο Τσε Τουνγκ κατά των εθνικιστών του Τσαν Καϊ Σεκ, που βοηθούσαν οι ΗΠΑ, και ο εν όψει πόλεμος στην Κορέα, ενέτεινα το αίσθημα απειλής και της ανασφάλειας των Αμερικανών πολιτών, ενώ τα ΜΜΕ με θεωρίες συνωμοσίας, (η κομμουνιστική διείσδυση στόχευε στην διάλυση της φιλελεύθερης  δημοκρατίας),  και ψεύδη ρεπορτάζ φόρτιζαν ακόμα περισσότερο το κλίμα, διαδίδοντας ότι ρωσικά υποβρύχια εμφανίστηκαν στα ανοιχτά της Φλώριδας.

 Ο άνθρωπος που φρόντισε το αίσθημα της ανησυχίας των πολιτών να μετατραπεί σε παράνοια και κυνήγι μαγισσών ήταν ένας Ρεπουμπλικάνος  Γερουσιαστής, ο Τζόζεφ Μακάρθι. Άσημος και αφανής, αν και εκλέγονταν από το 1946, έως το Φεβρουάριο του 1950, όταν  σε μια ομιλία του στο Σύλλογο Γυναικών του Γουίλινγκ της Δυτικής Βιρτζίνια, υποστήριξε ότι είχε στα χέρια του μια λίστα με τα ονόματα  205 στελεχών του Υπουργείου Εσωτερικών των ΗΠΑ που ήταν κομμουνιστές.

Ο σάλος που ακολούθησε τον εκτόξευσε στα ύψη της δημοτικότητας και των έφερε στην προεδρία της Επιτροπής Αντι-Αμερικανικών Ενεργειών. Ο μεγάλος τρόμος για κάθε τι προοδευτικό είχε αρχίσει.

Στο στόχαστρο του Γερουσιαστή, που είχε εκλεγεί με την υποστήριξη της φασιστικής οργάνωσης «Αμερικάνικη Δράση», μπήκαν εργάτες, δημόσιοι υπάλληλοι, επιστήμονες,   στελέχη επιχειρήσεων, ηθοποιοί και ομοφυλόφιλοι (Lavender Scare.)Μέσα σε ένα κλίμα τρομοκρατίας αθώοι άνθρωποι κλήθηκαν  σε παράνομες και αντισυνταγματικές  ακροάσεις, που στην πραγματικότητά ήταν δίκες με προαποφασισμένη την καταδίκη τους. Τιμές σπιλώθηκαν, ζωές καταστράφηκαν και χάθηκαν άδικα. Το Χόλυγουντ θεωρήθηκε εξ αρχής ύποπτο.

Πρώτον επειδή  κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Ύφεσης, συμβάδισε με ην πολιτική του New Deal, η οποία στα μυαλά των συντηρητικών Αμερικανών παραήταν   προοδευτική, γυρίζοντας ταινίες στο πνεύμα του δημοκρατικού φιλελευθερισμού. Δεύτερον επειδή στον πόλεμο γύρισε φιλοσοβιετικές ταινίες, μια και η ΕΣΣΔ ήταν σύμμαχος χώρα στο αγώνα εναντίον του ναζισμού,  και τρίτον, και κυριότερο,  επειδή σαν μέσον ο κινηματογράφος είχε τεράστια απήχηση στον κόσμο και ήταν ικανός να επιβάλει   απόψεις και να διαπλάσει συνειδήσεις.

Το 1947, η Επιτροπή Αντί-Αμερικανικών Ενεργειών άρχισε να ερευνά την  ύπαρξη κομμουνιστικών πυρήνων στην κινηματογραφική βιομηχανία. Ενώπιον της Επιτροπής κλήθηκαν να καταθέσουν σαράντα τουλάχιστον άνθρωποι του κινηματογράφου.   Δέκα από αυτούς οι ‘Αλβαχ Μπέσι (1904-1985), Χέρμπερτ Μπίμπερμαν, (1900-1971), Λέστερ Κόουλ(1904-1985), Έντουαρντ Ντμίτρικ (1908-1999),Ρινγκ Λαρτνερ (1915-2000), Τζον Χάουαρντ Λόουσον (18994-1977) Αλμπερτ Μαλτς (1908-1985) Σάμιουελ ΄Ορνιτζ (1890-1957) Ρόμπερτ Άντριαν Σκοτ (1912-1973) και ο Ντάλτον Τράμπο (1905-1976), υπεραμύνθηκαν τα συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματά τους, υποστήριξαν  ότι η Επιτροπή ήταν αντισυνταγματική, δεν απάντησαν σε καμία από τις ερωτήσεις της  και καταδικάστηκαν για ασέβεια  σε φυλάκιση ενός έτους και 1000 δολάρια πρόστιμο. Ένας από αυτούς, ο Έντουαρντ Νμίτρικ, συνεργάστηκε τελικά με την Επιτροπή και κατονόμασε 20 συναδέλφους του που μπορεί να είχαν σχέση με τον κομμουνισμό. Η λίστα των υπόπτων ήταν μεγάλη και περιείχε ηθοποιούς, σκηνοθέτες, και σεναριογράφους. Πολλοί από αυτούς τους προγεγραμμένους κατέφυγαν στην Ευρώπη για να αποφύγουν τη δίωξη (Ορσον Γουέλς, Τσάρλι Τσάπλιν, Λένα Χορν, Λόυδ Μπρίτζες, Μπέλ ‘Αηβς, Αν Ρηβήαρ). 

Το θεάρεστον  έργο της Επιτροπής επικουρούσε ο «Κινηματογραφικός Σύνδεσμος Διατήρησης Αμερικανικών Ιδεωδών», με πρωτοπαλίκαρα  τους:  Χέντα Χόπερ, Γκάρυ Γκραντ, Κλαρκ Γκέϊμπλ, Πολ Λούκας, Τζιν Χάρλοου, Ρόμπερτ Τέϊλορ, πρόεδρο τον Τζων Γουέϊν και ιδεολογικό καθοδηγητή τον Γκάρυ Κούπερ. Και άλλες όμως ισχυρές πολιτικά ακροδεξιές και αντικομουνιστικές ομάδες όπως η «Αμερικανική Λεγεώνα» υποστήριζαν έμπρακτα τις δραστηριότητες της Επιτροπής, καταθέτοντας ως «φίλιοι» μάρτυρες κατονομάζοντας τον οποιονδήποτε. 

Αν και ο τρόμος απλωνόταν καταλυτικά επάνω από το Χόλυγουντ, αρκετοί θαρραλέοι και προοδευτικοί καλλιτέχνες, όπως ο Χάμφρεϊ Μπόγκαρντ, η Λορίν Μπακόλ, ο Τζιν Κέλι, ο Ντάνι Κέι, ο Τζον Χιούστον,  ο  Στερλινγκ Χέιντεν, ο  Άιρα Γκέρσουιν, ο Ρίταρντ Κόντε, ο Πολ Χέράϊτ, η Κάθριν Χέμπορν, οργάνωσαν πορεία διαμαρτυρίας στην Ουάσιγκτον με πενιχρά αποτελέσματα, επειδή ορισμένοι από αυτούς υπαναχώρησαν υποστηρίζοντας ότι εξαπατήθηκαν από το κομμουνιστικό κόμμα.

Το 1950, η αντικομουνιστική δράση του Μακάρθι φτάνει στο ζενίθ της, στόχος του η οριστική εκκαθάριση του Χόλυγουντ από κάθε ύποπτο στοιχείο, και η μαύρη λίστα των προγεγραμμένων μεγαλώνει με γεωμετρική πρόοδο. Ανάμεσα στους υπόπτους βρίσκουμε ονόματα όπως της Λίλιαν Χέλμαν, του Ντάσιελ Χάμετ, του Κλίφορντ Οντέτς, του Πολ Μιούνι, του Τζον Γκάρφιλντ, του Ζυλ Ντασέν, του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, του Ρόμπερτ Λόουζι, Ζήρο Μοστελ, Μπερτόλτ Μπρεχτ, Λη Γκραντ, Μάρτιν Ριτ.

Τα αφεντικά των μεγάλων στούντιο πέρα από την απόφασή τους   να μην προσλαμβάνουν τους υπόπτους, ή να απολύουν όσους είχαν προσλάβει,  για να δείξουν την προσήλωση τους στις αμερικανικές αξίες άρχισαν να κυκλοφορούν  αντικομουνιστικές ταινίες όπως την Κόκκινη Απειλή, (Red menace),(1949), το Παντρεύτηκα έναν κομμουνιστή,(The Woman on pier 13),(1949), το Έγινα κομμουνιστής για το FBI,( I was a communist for FBI),(1951)) το ο Μεγάλος Μακ Λέιν, (Big Jim Mclaine), (1952), με πρωταγωνιστή τον Τζον Γουέϊν.

Η Διαδικασία

Όσοι καλούνταν  να παρουσιαστούν στην Επιτροπή έπρεπε να απαντήσουν στην ερώτηση:  «Είσαι τώρα ή υπήρξες ποτέ μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος των ΗΠΑ;» Όποιος αρνούνταν να απαντήσει κινδύνευε να κατηγορηθεί για ψευδορκία, όποιος όμως  παραδεχόταν ότι υπήρξε μέλος ήταν αναγκασμένος να ονομάσει και άλλους, χωρίς αυτό να τον απαλλάσσει από την κατηγορία, επειδή ο ίδιος απολυόταν αυτόματα και όσοι κατονόμασε έμπαιναν στη μαύρη λίστα και έχαναν τη δουλειά τους.

Ο Σαμ Όρνιτζ, ένας από τους «Δέκα», χρησιμοποιώντας τη Δεύτερη Τροπολογία του Συντάγματος, που επιτρέπει στον πολίτη να αρνείται να αποκαλύψει τις πολιτικές  ή άλλες πεποιθήσεις του, απάντησε ως εξής στην επίμαχη ερώτηση: «Επιθυμώ να απαντήσω στην ερώτησή σας αλλά εγείρεται ένα σοβαρό πρόβλημα συνείδησης για εμένα όταν μου ζητάτε να ενεργήσω συντονισμένα με εσάς για να παραμερίσουμε το Σύνταγμα…..» Η επέμβαση του προέδρου της Επιτροπής Τζέί Παρνέλ Τόμας ήταν ακαριαία: « Ο μάρτυρας τελείωσε, μακριά από το μικρόφωνο». Και λειτουργώντας ταυτόχρονα σαν εισαγγελέας και  δικαστής,  καταπατώντας κατάφορα το Σύνταγμα, τον παρέπεμψε για περιφρόνηση του Κογκρέσου.

Μετά την καταδίκη των «Δέκα» οι επόμενοι, για να γλυτώσουν την καταδίκη σε φυλάκιση, στήριζαν την άρνησή τους να απαντήσουν στην ερώτηση των «64 δολαρίων», όπως συνήθιζαν να την αποκαλούν, στην Πέμπτη Τροπολογία του Συντάγματος η οποία τους προστάτευε από το να ενοχοποιήσουν τον εαυτό τους, χωρίς βέβαια να σώζουν τη δουλειά τους. Ο μόνος που απάντησε  στην ερώτηση της Επιτροπής ήταν ο Μπέρτολτ Μπρεχτ ο οποίος αρνήθηκε ότι ήταν κομμουνιστής, αμέσως μετά όμως εγκατέλειψε τις ΗΠΑ.

Από το 1954, σταδιακά, η δημοτικότητα του Μακάρθι άρχισε να πέφτει. Μια αήθης επίθεση του στο στράτευμα, με έμμεσες βολές κατά του προέδρου Αϊζενχαουερ, οι μαχητικές   εκπομπές του δημοσιογράφου και αναλυτή του CBS Έντουαρντ Ρ. Μάροου,  που  ξεσκέπασαν τις αντιδημοκρατικές μεθόδους και η απώλεια της πλειοψηφίας των Ρεπουμπλικάνων στη Γερουσία  οδήγησαν στην πτώση του.  Αν και ο Μακάρθι πέθανε το 1957, ο μακαρθισμός ζει και βασιλεύει ακόμα και στις μέρες μας.

Τον γύρο του κόσμου κάνει η είδηση της «επικήρυξης» ομάδας φοιτητών στο Χάρβαρντ  που κοινοποίησαν επιστολή στην οποία επισήμαναν  τις ευθύνες του Ισραήλ στο Παλαιστινιακό. Οι δωρητές, εβραϊκής καταγωγής, του Πανεπιστήμιου ζήτησαν την αποπομπή τους, ακροδεξιοί επιχειρηματίες ζητούσαν τα ονόματα των φοιτητών ώστε αυτοί να μην ξαναβρούν εργασία. Αποτέλεσμα αρκετοί φοιτητές πήραν πίσω τις υπογραφές τους. ( Μακαρθισμός για όσους τάσσονται υπέρ των Παλαιστινίων,( Medid TV News.gr)

Ο Τράμπο με τη σύζυγό του Κλίο, ενώ περιμένει να εξεταστεί από την «Επιτροπή». Διακρίνεται επίσης με το πούρο ο Μπέρτολντ Μπρεχτ.

Το τέλος της Μαύρης Λίστας

Πρώτος ο Αλφρεντ Χίτσκοκ αγνόησε τη Λίστα και προσέλαβε, το φθινόπωρο του 1957, τον μαυροπινακιασμένο ηθοποιό Νόρμαν Λόϋντ στην τηλεοπτική εκπομπή του,  «Ο Χίτσκοκ παρουσιάζει». Ακολούθησαν, το 1960,  ο ΄Οττο Πρέμινγκερ που ανάθεσε στον Ντάλτον Τράμπο, έναν από τους «Δέκα», να γράψει το σενάριο της ταινίας Έξοδος, και ο Κερκ Ντάγκλας που και αυτός προτίμησε τον Τράμπο για σεναριογράφο του Σπάρτακου.

Το οριστικό τέλος της Μαύρης Λίστας ήρθε το 1962, όταν ένα πρακτορείο  ερευνών, που τροφοδοτούσε τις κινηματογραφικές εταιρίες με ονόματα «κομμουνιστών», καταδικάστηκε ως υπαίτιο για την  προσωπική και οικονομική βλάβη που υπέστησαν τα θύματά του. 

Ο καθ’ ημάς μακαρθισμός

Στην Ελλάδα, από τα χρόνια του μεσοπολέμου, ο αντικομουνισμός αποτέλεσε δομικό στοιχείο της κυρίαρχής ιδεολογίας, ενώ μετά  την Μικρασιατική καταστροφή και το τέλος της «μεγάλης ιδέας», έγινε η επίσημη ιδεολογία της αστικής τάξης.

Οι διώξεις εναντίον των κομμουνιστών που ανιχνεύονται στο μακρινό 1918, έτος ίδρυσης του ΣΕΚΕ, εντάθηκαν το 1929 με το «ιδιώνυμο» του Ελευθερίου Βενιζέλου και κορυφώθηκαν στα χρόνια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου όταν χιλιάδες κομμουνιστές ή «συμπαθούντες» βασανίστηκαν και εξορίστηκαν για να υπογράψουν δήλωση μετανοίας. ( Άγγελος Ελεφάντης, Η Επαγγελία της αδύνατης επανάστασης, Θεμέλιο, Αθήνα,1999)

Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο (1950-1967), οι διώξεις υπήρξαν ένα από τα κύρια μέσα καταπίεσης για την αποτροπή της ανασυγκρότησης του αριστερού λαϊκού κινήματος. Οι νομαρχιακές Επιτροπές  Δημοσίας Ασφαλείας μπορούσαν, μετά από εισήγηση των τοπικών αστυνομικών τμημάτων, να εκτοπίζουν, με συνοπτικές διαδικασίες, κάθε πολίτη που χαρακτηριζόταν  επικίνδυνος για η δημόσια ασφάλεια.

Η χούντα των συνταγματαρχών συνέλαβε της πρώτες μέρες του πραξικοπήματος και εκτόπισε  6.500 και 300 γυναίκες, βάσει ενός καταλόγου που είχε συνταχθεί στις αρχές της δεκαετίας του 1950.(Ιστορία του Ελληνισμού 1779-2000, τόμος 9, σ. 121-145)

Σήμερα ο Υπουργός Παιδείας Πιερρακάκης κατηγορεί την ΟΛΜΕ για αντι-σημιτισμό και τυφλό φανατισμό επειδή τόλμησε να βγάλει ανακοίνωση στην οποία καταγγέλλεται η σφαγή των Παλαιστινίων.( Βασίλης Λιόσης, Μήπως ο μακαρθισμός είναι εδώ;   info-war.gr)