Κινηματογραφικό Αφιέρωμα: To Mιούζικαλ

  I. ΕΙΔΟΣ  --- ΟΡΙΣΜΟΣ

Το μιούζικαλ είναι ένα είδος μουσικού θέατρου, που συνδυάζει το τραγούδι με την πρόζα και τον χορό. Αν και μοιάζει με τα άλλα είδη του μουσικού θεάτρου, όπως το μιούζικ-χολ, τη ρεβύ, την επιθεώρηση, το βοντβίλ, ακόμη και με την όπερα, διαφέρει από αυτά τα είδη επειδή δίνει την ίδια βαρύτητα σε καθένα από τα στοιχεία που το αποτελούν.

Τα συναισθηματικά φορτία, τα νοήματα και τα όποια μηνύματα  θέλει να μεταδώσει  το μιούζικαλ, μεταφέρονται στους θεατές  δια μέσου των τραγουδιών του χορού και της πρόζας  τα οποία λειτουργούν σαν ένα  αδιάσπαστο σύνολο.

Ρητορική ερώτηση: οποιοδήποτε θεατρικό έργο που έχει τραγούδι και χορό είναι μιούζικαλ;  Όχι, βέβαια, γιατί τότε η αρχαία τραγωδία που τα χορικά της μέρη τα τραγουδούσαν και τα χόρευαν θα ήταν μιούζικαλ. Και ίσως να παρουσίαζε μεγάλο ενδιαφέρον, αν ήταν καλοφτιαγμένο, να βλέπαμε  στο Broadway ή το West End την, Αντιγόνη  super star, να τραγουδάει σε ροκ το «έρως ανίκατε μάχαν».

Αυτό όμως δε σημαίνει πως το μιούζικαλ είναι ελαφρό θέατρο. Με θεατρολογικές ρίζες στο «καλοφτιαγμένο έργο» (well made play) στοχεύει σε σοβαρούς δραματουργικούς σκοπούς και είναι ικανό να προκαλέσει και γνήσια δραματική συγκίνηση αλλά και αβίαστο γέλιο.

West Side Story (1961)

II. ΤΑ ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Για να συνθέσουμε ένα καλό μιούζικαλ χρειαζόμαστε τρία στοιχεία:  το λιμπρέτο, τους στίχους και τη μουσική. Το λιμπρέτο, είναι η δραματουργική βάση του έργου. Περιέχει το μύθο (υπόθεση), το ήθος (ο χαρακτήρας) και τη διάνοια (τι πιστεύουν) των ηρώων, την περιπέτεια (τις ανατροπές) και την αναγνώριση (αποκαλύψεις) για να τελειώσει ευτυχισμένα τις πιο πολλές φορές και άλλες πάλι με μια πικρή γεύση χαρμολύπης. Όπως καταλαβαίνετε η δραματουργία του λιμπρέτου είναι καθαρά αριστοτελική.

Οι ήρωες του μιούζικαλ όταν φτάσουν σε ψυχολογικό αδιέξοδο, όταν η πρόζα δε μπορεί να εκφράσει όσα αισθάνονται τραγουδούν, τα τραγούδια αυτά, που μοιάζουν με τις άριες της όπερας, έχουν μεγάλη γκάμα αρχίζουν από το εκφραστικό μπελ-καντο και φτάνουν στο πιο σκληρό ροκ.   Όλα αυτά όμως για να υλοποιηθούν και να γίνουν ζώσα παράσταση χρειάζονται ένα ειδικευμένο σκηνοθέτη που είναι συνήθως και χορογράφος, όπως ο μεγαλοφυής Μπομπ Φoς, έναν διευθυντή ορχήστρας που κάνει συνήθως και την ενορχήστρωση και ηθοποιούς οι οποίοι να μπορούν να παίζουν, να τραγουδούν και να χορεύουν.

Όπως τα μέρη της πρόζας υπόκεινται στους νόμους της αριστοτελικής δραματουργίας έτσι και τα μουσικά μέρη υπόκεινται στους νόμους ωδικής και της χορωδιακής μουσικής. Υπάρχουν σόλι, ντουέτα, τρίο, χορωδιακά  οι φωνές  για τους άντρες χωρίζονται σε τενόρους, βαρύτονους και μπάσους και για τις γυναίκες σε υψίφωνες λετζέρες, κοντράλτο.

Οι μεγάλης δραματικής έντασης σκηνές μπορεί να αποδοθούνε και με το χορό, που και αυτός, με τη σειρά του, υπακούει στους γενικούς κανόνες του χορού, του κλασικού και του συγχρόνου.

The phantom of the Opera

Οι ομοιότητες που παρουσιάζει το  μιούζικαλ με την όπερα περιορίζονται στα μουσικά, φωνητικά και τα χορευτικά μέρη. Η διαφορά τους είναι η πρόζα που απουσιάζει από την όπερα. Αυτό δεν είναι απαράβατος κανόνας σε κάποιες όπερες  υπάρχουν προζάτα μέρη, χώρια που τα ρετσιτατίβο (μορφή μουσικής σύνθεσης)  μπορεί να χαρακτηριστούν  σαν πρόζα με μουσική υπόκρουση.

III. ΜΙΟΥΖΙΚΑΛ  ΚΑΙ ΟΠΕΡΕΤΑ 

Το μιούζικαλ είναι η  αμερικάνικη ονομασία της  οπερέτας. Η διαφορά τους βρίσκεται στη θεματολογία τους. Η οπερέτα, που σήμερα σχεδόν δεν υπάρχει, όπως τουλάχιστον υπήρχε στα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, έχει μια κάπως ελαφριά θεματολογία, ηθογραφίες, ρομαντικά μελοδράματα, και επιδερμική αντιμετώπιση των όποιων κοινωνικών θεμάτων άγγιζε. Το μιούζικαλ, αντιθέτως, και περισσότερο το αμερικάνικο, καταπιάνεται με σοβαρά θέματα και, στα περιθώρια που του επιτρέπουν οι συμβάσεις του είδους, προσπαθεί να τα παρουσιάσει με συνέπεια και ευθύνη.

IV. ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΑΤΡΙΚΟ ΕΡΓΟ ΜΕ ΜΟΥΣΙΚΗ, ΣΤΗΝ ΟΠΕΡΕΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΜΙΟΥΖΙΚΑΛ

Τη μουσική σαν οργανικό μέρος ενός θεατρικού έργου τη  βρίσκουμε από την αρχαία τραγωδία και την κωμωδία, που είχαν μέρη αδόμενα και ορχούμενα, στα έργα του ρωμαϊκού θεάτρου (Πλαύτος, Τερέντιος), τις θεατρικές γιορτές του Μεσαίωνα (μυστήρια), το αυλικό θέατρο της Αγγλίας (Μάσκα) και της Γαλλίας (βασιλικές γιορτές του Λουδοβίκου 14ου ) , το θέατρο του 17ου και του 18ου αιώνα (Η όπερα του Ζητιάνου, του Τζον Γκέι).

Το 1850, ο Γάλλος συνθέτης Εβρέ πειραματίζεται σε μια μορφή κωμικού μουσικού θεάτρου που του δίνει το όνομα οπερέτα. Εκείνοι όμως που τελειοποίησαν το νέο είδος ήταν ο Ζακ Όφενμπαχ  και ο Γιόχαν Στράους ΙΙ. Ο Όφενμπαχ έπλασε ευφρόσυνες  μελωδίες επάνω σε ευφυή λιμπρέτα με πιπεράτα αστεία και πονηρές ίντριγκες .(Η Ωραία Ελένη, Περιζόλ, Παρισινή Ζωή) Με κυρίαρχο ρυθμό το βαλς ο Στράους ΙΙ, είναι ο συνθέτης της πιο πολυπαιγμένης οπερέτας της Νυχτερίδας, και δημιουργός του Γαλάζιου Δούναβη.

Και άλλη όμως συνθέτες συντέλεσαν στη δημιουργία της Βιεννέζικης λεγόμενης οπερέτας. Ο Φραντς Λέχαρ, με την Εύθυμη Χήρα, ο Όσκαρ Στράους με τον Σοκολατένιο Στρατιώτη,  Έμεριχ Κάλμαν με τα Φθινοπωρινά Γυμνάσια, ο Φραντς Σουπέ με το Ελαφρύ Ιππικό.

Η οπερέτα έφτασε στην Αμερική βία Αγγλίας και ειδικότερα με τα έργα των Γκίλμπερτ και Σάλιβαν (Μικάδο). Βέβαια υπήρχε κάποια παράδοση στο βοντβίλ (γαλ. vaudeville) η οποία έκανε ευκολότερη την διείσδυση το ευρωπαϊκού θεατρικού είδους. Μιμούμενοι στην αρχή τους Γκίλμπερτ και Σάλιβαν ή κλέβοντάς τους όταν τους βόλευε, οι Αμερικανοί εξελίσσουν το είδος αναμειγνύοντας μουσικά με τις εθνικές μουσικές της πολυπολιτισμικής κοινωνίας τους, ειδικότερα με αφροαμερικάνικα ακούσματα και ρυθμούς. 

Το 1898, το A Trip to Coontown, είναι το πρώτο μιούζικαλ που το συνέθεσαν και το έπαιξαν μόνο αφροαμερικανοί, εμπλουτίζοντας το είδος με νέγρικα τραγούδια σόουλ, τζαζ και ράγκταϊμ . Με την εισαγωγή αυτών των μουσικών, που προέρχονταν από την Ευρώπη την Ασία και την Αφρική, το ελαφρό είδος της μουσικής κωμωδίας που το είπαν και οπερέτα έγινε ένα ολοκαίνουργιο είδος με ακραιφνώς δικά του χαρακτηρίστηκα, που ευδοκίμησε και ευδοκιμεί μέχρι σήμερα.

Singing in the Rain (1952)

V. ΟΙ   ΣΤΑΘΜΟΙ

Τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα, εμφανίζονται σπουδαίοι συνθέτες και λιμπρετίστες που τολμούν και ανανεώνουν τα στερεότυπα του είδους υπερβαίνοντας τα. Οι αδελφοί Τζορτζ και  Άιρα Γκέρσουιν , οι Ρ. Ρότζερ και Όσ. Χαμερστάιν, ο Αϊρα Μπερλίν, Μος Χαρτ, Κουρτ Βάιλ συνθέτουν μιούζικαλ σταθμούς στο είδος.

Το Show Boat , το 1927, των Τζερόμ Κερν και Όσκαρ Χαμερστάιν ΙΙ, είναι μια ευφυέστατη μίξη μουσικής και λόγου πέρα από τα τετριμμένα, με το τραγούδι Old Man River να παραμένει μέχρι σήμερα σαν all time classic. To Of Thee I Sing (1931) αδελφών Γκέρσουιν είναι το πρώτο μιούζικαλ που κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ. Το Πόρκυ και Μπες (1935) του Τζορτζ Γκέρσουιν, που ενώνει το μιούζικαλ με την όπερα, με λαϊκά και τζαζίστικα ακούσματα και μια αμιγή αφροαμερικάνικη διανομή. Το 1937, ο Όρσον Γουέλς σκηνοθετεί το The Cradle Will Rock, ένα πολιτικό μιούζικαλ που υποστήριζε τα συνδικάτα.

     Marc Blitzstein and the cast of The Cradle Will Rock (1937)

Η χρυσή εποχή όμως του μιούζικαλ ήταν οι δεκαετίες '40 και '50, και αρχίζει με την Οκλαχόμα των Ρότζερς και Χαμερστάιν, με το τραγούδι What a beautiful Morning να γίνεται εθνικό χιτ και το έργο να κερδίζει το Πούλιτζερ.  Ακολουθούν το Καρουσέλ,(1945), το South Pacific, (1949), The Sound of Music, (1059), The King and I (1951). Το Kiss me Kate (1948), του  Κολ Πότερ, είναι η διασκευή του Ημερώματος της Στρίγκλας, του Σαίξπηρ. Οι Λέρνερ και Loewe, το 1956 διασκευάζουν τον Πυγμαλίωνα του Σω σε  My Fair Lady.Μετά το Show Boat και την Οκλαχόμα, μια μεγάλη στιγμή για το μιούζικαλ είναι το West Side Story (1957) το κορυφαίο δημιούργημα των Τζέρομ Ρόμπινς (σκηνοθεσία-χορογραφία), Λέοναρντ Μπέρσταιν (μουσική), Άρθουρ Λώρενς (λιμπρέτο) και Στήβεν Σονχάιμ (στίχοι). Ένας Ρωμαίος και Ιουλιέτα, στη Νέα Υόρκη, με εθνικές συμμορίες εφήβων και ρατσιστικά μίση.

Η δεκαετία του '60 ξεκινάει με το Something Funny Happened in the Way to the Forum, (1962), με τον αξεπέραστο Ζίρο Μοστέλ, ένα συμπίλημα από κωμωδίες του Πλαύτου. Το Fiddler on the Roof,  (1964), το Hello Dolly, (1964), το Man of the Mancha,(1964), μια μεταφορά του Δον Κιχώτη.   

Το μιούζικαλ, από όσα είδαμε έως τώρα, δεν έμεινε απαθές μπροστά στα πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα, και το ρατσισμό στηλιτεύει και υπέρ των δικαιωμάτων των μειονοτήτων είναι, αλλά και τον αντισημιτισμό βάζει στο στόχαστρο. Το 1966, το Καμπαρέ, βάζει το θέμα της ανόδου του ναζισμού στη Γερμανία.

Cabaret (1966)

Τα '70ς  και τα '80ς, βάζουν το ροκ και την ποπ στο μιούζικαλ. Jesus Crist Super Star, Godspell, δύο ρηξικέλευθες αναγνώσεις του χριστιανικού μύθου. Ηair, Tommy, ο κόσμος των παιδιών των λουλουδιών.

Το 1975, το A Chorus Line, κάνει παράσταση χιλιάδες ώρες ηχογραφημένων συνεδριών ενός ψυχοθεραπευτή με τους ασθενείς του και παίρνει το Πούλιτζερ. Το Σικάγο, το Μις Σαϊγκόν, Το Φάντασμα της Όπερας, οι Γάτες, η Εβίτα  είναι μεγάλες επιτυχίες που παίζονται μέχρι σήμερα.

Από το τέλος του 20ού αιώνα έως σήμερα το είδος εμπλουτίζεται με νέα παραγωγές που αποσκοπούν  στο θέαμα που προσελκύει τουρίστες από όλο τον κόσμο. Ανεβαίνουν στη σκηνή λογοτεχνικά έργα (Οι Άθλιοι) αλλά και παλιά παραμυθία (Η Ωραία και το Κτήνος, Lion King).

Cats (1998)

Αναφέρω ενδεικτικά χωρίς αξιολογική σειρά:

The Light in the Piazza , Spring Awakening , Hairspray, The book of Mormons, Hamilton, Billy Elliot, Xanadu.

Επίσης ηθοποιούς που δόξασαν και δοξάστηκαν με το μιούζικαλ:

Τζούλι Άντριους, Έθελ Μέρμαν, Άντζελα Λάνσμπερι, Χάουαρντ Κιλ, Ήλεην Πέιτζ, Τζιν Κέλι, Φρεντ Αστέρ, Τζούντυ Γκάρλαντ, Ντόναλντ Ο’ Κόνορ, Ντέμπι Ρέινολντς.

Το μιούζικαλ είναι θεατρικό είδος, ο κινηματογράφος το προσεταιρίστηκε για να αυξήσει και το πρεστίζ του και τα κέρδη του.

Billy Elliot

VI. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚO ΜΙΟΥΖΙΚΑΛ

Το Νεοελληνικό Θέατρο, δεν κατάφερε να εδραιωθεί παρά μονάχα το 1880 όταν από την «κωμωδία μετ’ ασμάτων» γεννήθηκε το Κωμειδύλλιο. Ας δούμε μια σύντομη προϊστορία.

Η Ελλάδα έγινε ανεξάρτητο κράτος το 1830, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου, και η Αθήνα πρωτεύουσά της το 1834. Το νέο κράτος δεν βοήθησε καθόλου το θέατρο, το απαξίωσε μάλιστα κανονικότατα, επειδή η άρχουσα ελίτ προτιμούσε τους ξένους θιάσους και δεν πήγαινε να δει τους ελληνικούς. Εκτός αυτού οι μετακαλούμενοι θίασοι, κυρίως γαλλικοί αλλά και ιταλικοί, που ανέβαζαν όπερες και νεοκλασικά έργα, επιχορηγούνταν  από το δημόσιο ταμείο. Οι ντόπιοι θίασοι έφευγαν, αναγκαστικά, για να παρουσιάσουν τη δουλειά τους στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού: στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, τη Θεσσαλονίκη.

Τους θερινούς μήνες όμως επέστρεφαν στο άστυ και έπαιζαν στα θέατρα, που υπήρχαν τότε στις όχθες του Ιλισού, ελαφρές, κατά προτίμηση του κοινού, κωμωδίες. Οι κωμωδίες αυτές είχαν σε πολλά μέρη τους τραγούδια της εποχής. Ήταν, δηλαδή, μια, κατά το «ελληνικόν», μίμηση του γαλλικού βοντβίλ..   

Το 1871, εν όψει της επισκέψεως των γονέων του Γεωργίου Α', για να εξασφαλιστεί μια ευρωπαϊκού επιπέδου ψυχαγωγία για τους υψηλούς καλεσμένους, μετεκλήθη από το Παρίσι ένας θίασος οπερέτας. Οι παραστάσεις του γαλλικού θιάσου υπήρξαν καταλυτικές. Οι Έλληνες αγάπησαν την οπερέτα, που ήταν ελαφρότερη, και κωμικότερη, από την όπερα, ενώ οι θεατρώνες κατάλαβαν ότι κάνεις δε θα ερχόταν να δει ένα έργο που δεν θα είχε μέσα μουσική.

Όπως η ελληνική επιθεώρηση γεννήθηκε από την παράσταση ενός ισπανικού θεάτρου που έπαιξε στην Αθηνά, έτσι και το κωμειδύλλιο γεννήθηκε από την παράσταση ενός αρμένικου θιάσου που έπαιξε, στο θέατρο του Φαλήρου, το 1883, το έργο ο Χορ-Χορ Αγάς, του Τιγκράν Τσουχατζιάν. Από τότε η ελληνική οπερέτα και το κωμειδύλλιο προχώρησαν πλάι –πλάι, το ένα ασχολούμενο με τα αστικά ήθη και το άλλο με τα ήθη της αγνής ελληνικής επαρχίας.

Το κωμειδύλλιο με μια παραγωγή εκατοντάδων έργων, που μερικά είναι πράγματι πολύ καλά, μεταλλάχτηκε κάποια στιγμή σε  δραματικό ειδύλλιο και έσβησε με τον αστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας, ενώ η οπερέτα έζησε μέχρι και τη δεκαετία του 1950.

Το αρτιότερο κωμειδύλλιο, που μπορεί και σήμερα να σταθεί σε οποιαδήποτε σκηνή, θεωρείται Η Τύχη της Μαρούλας του Δ. Κορομηλά, εξαιρετικός είναι Ο Γενικός Γραμματέας του Ηλία Καπετανάκη, εξαιρετικό ενδιαφέρον έχουν, ο Μπάρμπα- Λινάρδος, η Λύρα του Γερό- Νικόλα, Ο Καπετάν Γιακουμής,  του Δ. Κόκκου, Η νύφη της Κούλουρης του Ευάγ. Παντόπουλου. Από τα δραματικά ειδύλλια πιο γνωστά είναι Η Γκόλφω του Σπ. Περσιάδη και ο Αγαπητικός της Βοσκοπούλας του Δ. Κορομηλά.

Η οπερέτα  κράτησε το ενδιαφέρον του κοινού πολλά χρονιά με μονίμους ειδικευμένους θιάσους οπερέτας όπως του Αρνιωτάκη κα του Παπαϊωάννου. Επειδή οι Έλληνες αρέσκονται στα δίπολα (Παρκευοπούλου- Βερώνη, Κοτοπούλη-Κυβέλη, Καρέζη-Βουγιουκλάκη, Χατζηδάκης-Θεοδωράκης, Μπιθικώτσης–Καζαντζίδης,  το δίπολο που κυριάρχησε στην οπερέτα ήταν το Θ. Σακελλαρίδης – Ν. Χατζηαποστόλου. Οι συνθέτες του Βαφτιστικού και των Απάχηδων των Αθηνών, οπερέτες που παίζονται μέχρι σήμερα. 

Oι Απάχηδες των Αθηνών (1950)

Ο ελληνικός κινηματογράφος προσπάθησε, όπως κάνει πάντα, να μιμηθεί τα χολιγουντιανά μιούζικαλ με αποτέλεσμα ένα βλαχομπαρόκ κιτς, όπου θριαμβεύει η ασχετοσύνη και η διαστροφή του οποιουδήποτε γούστου του μεγάλου κοινού.

Το ελληνικό θέατρο προσπαθεί, τελευταία, να αναβιώσει γνήσια μιούζικαλ, με κάποια από αυτά να είναι ευπρόσωπες και ενδιαφέρουσες. Του λείπουν όμως ακόμη η άκρως ειδικευμένοι ηθοποιοί που θέλει το είδος, (με βεντέτες της τηλεόρασης και φίρμες τραγουδίστριες των νυχτερινών μαγαζιών, δε σώζεται η κατάσταση), η τεχνική αρτιότητα (ήχος, προβολές) και η πενιχρή θεαματικότητα από την άποψη των κοστουμιών και των σκηνικών.

ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ

Η επιλογή έχει ένα στόχο. Να δείξει το είδος σε κάποιες σημαντικές του στιγμές.

   3/12   Τραγουδώντας στη Βροχή (1952)

             (Singing in the Rain), 103΄

            Σκηνοθεσία: Τζιν Κέλι- Στάνλει Ντόνεν

Πρωταγωνιστούν: Τζιν Κέλι, Ντέπι Ρέινολντς, Ντόναλτ Ο’ Κόνορ

Μουσική: Λένι Χέιτον

Το απόλυτο κατά τη γνώμη μου μιούζικαλ με τρία αστέρια του είδους, πρώτου αδιαμφισβήτητου μεγέθους.  Την εποχή της μετάβασης από τον βωβό στον ομιλούντα κινηματογράφο μια ηθοποιός μεγάλη σταρ δεν έχει την κατάλληλη φωνή για να ακολουθήσει τη νέα εποχή. Η λύση βρίσκεται με το ντουμπλάζ αλλά έχει ολέθριες επιπτώσεις στην καριέρα της. Η σκηνή που ο Κέλι χορεύει και τραγούδα στη βροχή είναι απολύτως απόλυτη.

10/12    Η Παράσταση Αρχίζει (1979)

             (All that Jazz), 123΄

            Σκηνοθεσία: Μπομπ Φος

Πρωταγωνιστούν: Ρόι Σνάιντερ, Τζέσικα Λανγκ, Λέλαντ Πάλμερ, Άν Ρέικνγκ

Μουσική: Ραλφ Μπέρις- Τζορτζ Μπένσον

Αυτοβιογραφία του Φος. Ένας σκηνοθέτης-χορογράφος ανεβάζει ένα μιούζικαλ στο Μπρόντγουεϊ. Η οντισιόν, οι εξαντλητικές πρόβες, οι ένταση της δημιουργίας και οι ανθρώπινες σχέσεις σε δοκιμασία. Με ένα ανατρεπτικό τέλος.

   17/12   Μις Σαϊγκόν

           (Miss Saigon) (2016), 140΄

          Σκηνοθεσία: Μπρετρ Σάλιβαν

Πρωταγωνιστούν: Τζον Τζον Μπρίους, Εύα Νομπλεζάντα, Άλιστερ Μπράμερ

Μουσική: Κλοντ-Μισέλ Σόνμπεργκ – Αλέν Μπουμπλίλ

Πρόκειται για τη φιλμαρισμένη παράσταση του έργου στο γκαλά για τα 25 χρόνια των παραστάσεων του. Πόλεμος του Βιετνάμ. Σε έναν  καμπαρέ της Σαϊγκόν μια Βιετναμέζα και ένας Αμερικανό πεζοναύτης ερωτεύονται.