Όταν Πετούν οι Γερανοί

The Cranes are Flying | Mιχαήλ Καλατόζοφ | Σοβιετική Ένωση |1957 | 90΄
| Πρωταγωνιστούν Τατιάνα Σαμοήλοβα, Αλεξέι Μπατάλοφ, Βασίλι Μερκούρεφ, Αλεξάντρ Σβόριν

Όταν κυκλοφόρησε η ταινία του Καλατόζοφ “Όταν Πετούν οι Γερανοί” στα τέλη του 1957 χαρακτηρίστηκε ως “αποκάλυψη”, τόσο εντός της Σοβιετικής Ένωσης όσο και πέραν αυτής. Ήταν η ταινία, που αποκρυστάλλωσε το «λιώσιμο των πάγων» στη Σοβιετική Ένωση, όταν οι κατευθυντήριες γραμμές του σοσιαλιστικού ρεαλισμού μαλάκωσαν και ήταν η πρώτη που μίλησε για τη μεγάλη νίκη του Κόκκινου Στρατού απέναντι στο τέρας του Φασισμού μέσα από μια ιστορία αγάπης. H ταινία ξάφνιασε στην εποχή της τόσο για το θέμα της όσο και για τη μορφή της. Ήταν η πρώτη που απεικόνιζε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο όχι μέσα από μια προπαγανδιστική, πολεμική ταινία ηρωισμού μέσα από την απεικόνιση ενός εθνους ή μιας στρατιωτικής μονάδας αλλά μέσα από την ιστορία των καθημερινών πρωταγωνιστών αυτού του πολέμου. Οι πρωταγωνιστές δεν ήταν ήρωες εργάτες ή πρότυπα της σοσιαλιστικής ηθικής αλλά απλοί, καθημερινοί άνθρωποι που οι ζωές τους βρέθηκαν στη δίνη του πολέμου.

Η πλοκή της ταινίας διαδραματίζεται στη Μόσχα του 1941. Λίγες μέρες πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο η Βερόνικα (την οποία εκπληκτικά ερμηνεύει η Τατιάνα Σαμοϊλόβα) και ο Μπόρις, μια νεαρή φοιτήτρια και ένας νεαρός μηχανικός κοιτάζουν το πέταγμα των γερανών στον ουρανό κάνοντας όνειρα. Ο πόλεμος όμως έχει άλλα σχέδια για το αγαπημένο ζευγάρι. Ο Μπόρις, με περίσσεια αίσθηση ευθύνης στρατεύεται εθελοντικά στον Κόκκινο Στρατό πριν να έρθει η κατάταξή του και λίγο καιρό μετά θεωρείται αγνοούμενος. Σύντομα η Βερόνικα θα υποφέρει από μια σειρά τραυμάτων. Η κίνηση και τα πλήθη στους δρόμους την εμποδίζουν να φτάσει στον Μπόρις ώστε να πει αντίο καθώς φεύγει για το μέτωπο, οι γονείς της και το σπίτι της χάνονται σε μια ακόμη βομβιστική επιδρομή των Γερμανών, οι επιστολές του Μπόρις δεν έρχονται και τέλος, ο Μαρκ, ξάδερφος του Μπόρις που πήρε αναβολή στράτευσης με πλάγια μέσα, και είχε βάλει στο μάτι τη Βερόνικα από καιρό, τη βιάζει. Η Βερόνικα, από ενοχή, εξάντληση ή απόλυτη αδράνεια συμφωνεί να τον παντρευτεί. Πάντα όμως περιμένει τον Μπόρις να γυρίσει.

Η ριζοσπαστικότητα στο θέμα της λοιπόν είναι καταρχάς οι καθημερινοί πολίτες ως πρωταγωνιστές. Ο Καλατόζοφ όμως πάει ένα βήμα παραπέρα. Γυρίζει μια αντιπολεμική ταινία χωρίς αίματα, ουρλιαχτά αγωνίας, επιθανάτιους ρόγχους, άρματα μάχης, αεροσκάφη, καταρρίψεις ή εικόνες του εχθρού, των Γερμανών. Γυρίζει μια αντιπολεμική ταινία από την πλευρά αυτών που έμειναν πίσω. Από την πλευρά αυτών που μένουν και περιμένουν. Στην ουσία, η αφηγηματική δομή της ταινίας είναι αυτή της πτώσης και της λύτρωσης της Βερόνικας. Άλλη μια μεγάλη τομή: η εμπειρία του πολέμου μέσα από μια γυναίκα και μάλιστα όχι μια ηρωίδα στρατευμένη εξαρχής ή μια μάνα που αγωνιά για το γιο της. Αλλά μέσα από μια γυναίκα που στο πρώτο μισό της ταινίας κατακρίνεται από όλους σαν να έχει διαπράξει το χειρότερο αδίκημα που μπορεί να πράξει μια γυναίκα- απιστία σε έναν στρατιώτη. Το δεύτερο μισό της ταινίας όμως ανιχνεύει την αφύπνισή της από τον συναισθηματικό λήθαργο και μόνη της διεκδικεί και κερδίζει την κοινωνική και πνευματική της αποκατάσταση. Όπως και πολλά μεγάλα έργα τέχνης, οι Γερανοί δεν αποφεύγουν να αναφερθούν στα κλασικά έργα. Σε αυτή την περίπτωση, οι αναφορές είναι όλες από τον Τολστόι: η αφηγηματική δομή, καθώς και η ειλικρίνεια της Βερόνικας, υπενθυμίζουν την πτώση και την λύτρωση της Νατάσα Ροστόβα από το Πόλεμος και την Ειρήνη, όπως και η μεταγενέστερη απόπειρα αυτοκτονίας της Βερόνικας, παραπέμπει στην Άννα Καρένινα.

Πρόθεση του Καλατόζοφ,από την αρχή ήταν να κάνει μια ταινία όπου η εικόνα θα πρωταγωνιστούσε έναντι του λόγου και όπου η εσωτερική κατάσταση των χαρακτήρων θα εκφράζονταν χρησιμοποιώντας κινηματογραφικά και όχι λογοτεχνικά μέσα. Και εδώ ερχόμαστε στην τομή της μορφής για την οποία μιλήσαμε στην αρχή. Τα κίνητρα των χαρακτήρων δεν αναφέρονται ποτέ. Αντίθετα, ο θεατής πρέπει να τα συμπεράνει από την ενεργή και την εκφραστική κάμερα του εκπληκτικού διευθυντή φωτογραφίας και συνεργάτη στα μεγάλα έργα του Καλατόζοφ, Σεργκέι Ουρουσέφσκι.

Η ίδια η κίνηση της κάμερας και η επιλογή των πλάνων είναι αυτή που μας καθοδηγεί στην ταινία. Το πλάνο του Καλατόζοφ στην αρχή έχει προοπτική: Παρατηρήστε τον τρόπο που κινηματογραφεί την προοπτική στα αρχικά πλάνα με τη γέφυρα, τα τείχη, ή τις γωνίες λήψεις με τα αντιαρματικά εμπόδια πάνω στον πάγο και τον “φωτεινό δρόμο που δημιουργείται ανάμεσά τους. Σε μια άλλη τεχνική της κίνηση, η κάμερα είναι στατική εκφράζοντας την ηρεμία και τη χαρά της ειρηνικής περιόδου. Όσο η ταινία εξελίσσεται η κάμερα ακολουθεί την αγωνία και την ενεργοποίηση της Βερόνικα και έτσι τα στατικά πλάνα γίνονται δυναμικά- η κάμερα στο χέρι τώρα έχει πρωταγωνιστικό ρόλο. Παρατηρήστε τις σκηνές της αναχώρησης και της επιστροφής των στρατιωτών όπου η κάμερα εστιάζει σε κοντινό πλάνο της Βερόνικας και μετά αποτραβιέται κινούμενη μαζί της μέσα στα πλήθη. Ο Καλατόζοφ και ο Ουρουσέφσκι δεν σταματούν εδώ, ωστόσο. Η μεγαλοφυΐα τους έγκειται στην τολμηρή αλλά και λογική ταλάντωση ανάμεσα σε μια αντικειμενική και υποκειμενική κάμερα. Οι στροβιλισμένες λήψεις των δέντρων και οι επικαλύψεις με τις σπειροειδείς λήψεις της σκάλας που χρησιμοποιήθηκαν τη στιγμή της πτώσης του Μπόρις, καθώς και οι γωνίες και ο φωτισμός υψηλής αντίθεσης της σκηνής βιασμού είναι εξαιρετικά υποκειμενικοί και προέρχονται από τον πειραματικό κινηματογράφο της δεκαετίας του ΄30 και τον γερμανικό εξπρεσιονισμό. Οι πειραματικές γωνίες λήψεις από τα οδοφράγματα που είχαν τοποθετηθεί στην Μόσχα, από τους αμμόσακους και τα γιγάντια αντιαρματικά εμπόδια, ή εκείνες που ο Μάρκ καθρεπτίζεται μέσα από την ουρά του πιάνου, είναι μαζί με τα προαναφερθέντα, είναι πολλά από εκείνα που χαρακτηρίζουν την ταινία ένα κινηματογραφικό επίτευγμα για την εποχή της.

Μια τέτοια ηθικά και αισθητικά περίπλοκη ταινία αποτύπωσε τελικά να μιλήσει για την σύνδεση της προσωπικής αγωνίας με τη συλλογική υπόθεση ενός λαού. Η ελευθερία απαιτεί ευθύνη, την ευθύνη που ανέλαβε ο Μπόρις και η Βερόνικα σε αυτό το λυρικό αριστούργημα του Καλατόζοφ που ουσιαστικά φτιάχνει μια ταινία μνήμης ενάντια στη λήθη, μια ταινία που ενστερνίζεται πως η ατομική ελευθερία περνά μέσα από τη συλλογική. Το "Σκιουράκι" του Μπόρις στο τέλος είναι πια και η Βερόνικα ανάμεσα στον ρώσικο λαό μοιράζοντας τα λουλούδια. Μια ταινία με ελπίδα που την ίδια στιγμή υπενθυμίζει ότι ο Β΄Παγκόσμιος Πόλεμος έγινε, ο Φασισμός ηττήθηκε, χιλιάδες σαν τον Μπόρις και τη Βερόνικα συμμετείχαν, με ένα σκοπό: Nα μην ξαναγίνει και να μπορούν οι Γερανοί να πετούν στον ουρανό.