Kινηματογράφος και Λογοτεχνία

Γράφει ο Πολύκαρπος Πολυκάρπου

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η τέχνη γενικότερα είναι μίμηση, που μιμείται την πραγματικότητα με οικεία μέσα και τρόπους. Ο κινηματογράφος και η λογοτεχνία είναι δύο διαφορετικά είδη και οι τρόποι και τα μέσα που χρησιμοποιούν  για να αναπαραστήσουν την πραγματικότητα, αν και διαφέρουν,  συγκλίνουν στο ότι είναι και οι δύο είναι αφηγήσεις.

 Η έννοια της αφήγησης  στη σύγχρονη θεωρία της λογοτεχνίας, που είναι επηρεασμένη από τη γλωσσολογία και τη σημειωτική, έχει αντικατάσταση την αρχαία έννοια του έπους. Έτσι στις μέρες μας το έπος μεταξιώνεται σε αυτό που λέμε κλασικό μυθιστόρημα και τέχνη του κινηματογράφου δύο μέσα, που όπως και το έπος εκφράζουν την ανθρωπινή κατάσταση και απευθύνονται σε ευρύ κοινό.  

Το λογοτεχνικό κείμενο αφηγείται  με  ορισμένες τεχνικές  γραφής. Η κινηματογραφική επίσης αφήγηση διέπεται από κάποιες αρχές και κάποιες τεχνικές συμβάσεις. Και ενώ στη λογοτεχνία το κείμενο κοινοποιείται στο κοινό δια μέσου της γλώσσας, το αποκλειστικό  μέσον κινηματογραφικής έκφρασης είναι η εικόνα.  Σήμερα υπάρχουν σκηνοθέτες που θεωρούν το λόγο στον κινηματογράφο εντελώς αντί-κινηματογραφικό στοιχείο και κάνουν ταινίες με ελάχιστους ή καθόλου διάλογους. 

Οι κινηματογραφιστές που πρόστρεχαν πάντα στη λογοτεχνία, εντόπισαν μέσα στα μυθιστορήματα, τα διηγήματα και τα θεατρικά έργα, δείγματα κατασκευής και πλοκής, ήρωες, επίσης μεθόδους παρουσίασης του έσω ανθρώπινου τοπίου( εσωτερικός μονόλογος) και μέσα χειραγώγησης του χρόνου και του χώρου. Τα εργαλεία αυτά τα τροποποίησαν για να τα χρησιμοποιήσουν στην δική τους τέχνη. 

Τόσο η τέχνη του γραπτού λόγου όσο και η τέχνη των εικόνων που κινούνται είναι μέσα έκφρασης και επικοινωνίας στα όποια μετέχουν από τη μια μεριά οι δημιουργοί και από την άλλη η εκάστοτε κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα μέσα στην οποία δημιουργούνται. Γι αυτό τόσο η μορφή όσο και το περιεχόμενο των δύο αυτών τόσο βασικών τρόπων/μορφών αφήγησης  επηρεάζονται άμεσα από τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις τα αισθητικά ρεύματα, το κοινωνικό και το πολιτιστικό γίγνεσθαι κάθε εποχής. Περισσότερο ο κινηματογράφος και λιγότερο η λογοτεχνία, εξαρτώνται εκτός των άλλων από οικονομικούς, ιδεολογικούς ακόμη και θεσμικούς παράγοντες, παράγοντες έξω καλλιτεχνικούς που έχουν να κάνουν με τους νόμους της αγοράς και τους τρόπους προώθησης του τελικού προϊόντος.

Οι μεταξύ τους σχέσεις  είναι πολύπλοκες και αμφίδρομες. Οι πρώτοι κινηματογραφιστές πάσχιζαν να φτάσουν την αφηγηματική αρτιότητα του μυθιστορήματος, και όταν πια ο κινηματογράφος καθιερώθηκε ως τέχνη, τότε οι μυθιστοριογράφοι ιδιαίτερα του αμερικανικού μεσοπόλεμου, μιμήθηκαν τους αφηγηματικούς τρόπους της νέας και τόσο δημοφιλούς έβδομης τέχνης. 
Από την απαρχή του  κινηματογράφου η λογοτεχνία επηρέασε και βοήθησε με τα θέματά της τον κινηματογράφο, και κείνος με τη σειρά του πλούτισε τις λογοτεχνικές αφηγηματικές τεχνικές. Ο άνθρωπος μπορεί να δει με δύο τρόπους, είτε οπτικά με τα μάτια και τις εικόνες, είτε  φανταστικά δια μέσω του μυαλού, έτσι ο  λογοτέχνης και ο κινηματογραφιστής αποσκοπούν στο ίδιο αποτέλεσμα, να κάνουν τον άνθρωπο να δει, να καταλάβει, να κατανοήσει, να γνωρίσει να …….

Προτεινόμενες Ταινίες:

Τα σταφύλια της οργής (The Grapes of Wrath)

Αμερική/ 1940/ 130'/ Σκηνοθεσία: Tζον Φορντ / Παίζουν: Χένρι Φόντα, Τζέιν Ντάργουελ, Τζον Κάρανταϊν, Σίρλεϊ Μιλς, Τζον Κουάλεν

Μόμπι Ντικ (Moby Dick)

Aμερική/ 1956/ 116'/ Σκηνοθεσία: Tζον Χιούστον / Παίζουν: Γκρέγκορι Πεκ,  Τζέιμς Ρόμπερτσον Τζάστις, Όρσον Γουέλς, Ρίτσαρντ Μπέισχαρτ, Λίο Γκεν, Χάρι Άντριους

Δον Κιχώτης  (Don Kichot)

Σοβιετική Ένωση/ 1957/ 110'/ Σκηνοθεσία Γκριγκόρι Κόζιντσεφ / Παίζουν: Νικολάι Τσερκάσοφ, Γιούρι Τολουμπέγιεφ

Ο Θρόνος του Αίματος (Kumonosu-Jo)

 Iαπωνία/ 1957/ 110'/  Σκηνοθεσία: Aκίρα Κουροσάβα / Παίζουν: Τοσίρο Μιφούνε, Ισούζου Γιαμάντα, Μινόρου Τσιάκι, Τακάσι Σιμούρα

Ο φιλέρευνος φίλος αναγνώστης /θεατής ας ανατρέξει:

Δέσποινα Κακλαμανίδου, Όταν το Μυθιστόρημα Συνάντησε τον Κινηματογράφο, Αιγόκερως, Αθήνα, 2006

Ειρήνη Σταματοπούλου, «Από τη Λογοτεχνία στον Κινηματογράφο: αφηγηματικές  τεχνικές κινηματογραφικών ειδών και κινημάτων», στο Από τη λογοτεχνία στον κινηματογράφο, πρακτικά Ημερίδας, Αιγόκερως, Αθήνα, 2011, σ. 87-97

Περιοδικό Λέξη, τεύχος 96, Ιούλιος-Αύγουστος 1990. Το τεύχος είναι αφιερωμένο στην σχέση Λογοτεχνίας και Κινηματογράφου