Μεγάλοι Σκηνοθέτες| Μιχαήλ Καλατόζοφ

Αρθρογράφοι| Πολύκαρπος Πολυκάρπου, Ξένια Πηρούνια

Mikhail Konstantinovich Kalatozov |28 Δεκεμβρίου 1903 – 27 Μαρτίου 1973

Βίος και Έργα

Ο Μιχαήλ Καλατόζοφ, το αρχικό όνομα του οποίου ήταν Μιχαήλ Καλατοζισφίλι, ήταν Γεωργιανός/Ρώσος που γεννήθηκε στις 28 Δεκέμβριου 1903, στην Τιφλίδα της Γεωργίας. Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια που οι ρίζες της έφταναν μέχρι τον 13ο αιώνα.

Ο Καλατόζοφ σπούδασε οικονομικά και άλλαξε πολλά επαγγέλματα πριν αρχίσει τη σταδιοδρομία του στον κινηματογράφο. Ανήκε στο ρεύμα της δεκαετίας του '20, στη γενιά του Eisenstein, του Pudovkin, του Kozintsev και του Vertov. Ωστόσο, τα μεγάλα κενά στη φιλμογραφία του δεν επέτρεψαν τη συνεπή ανάπτυξη του κινηματογραφικού στυλ και του θέματος. Αυτές οι α/συνέχειες στο κινηματογραφικό του έργο ήταν αποτέλεσμα των μεταβαλλόμενων αλλαγών της κινηματογραφικής πολιτικής της Σοβιετικής Ένωσης γεγονός που έκανε το έργο του Καλατόζοφ αποσπασματικό και παραγνωρισμένο για πολλές δεκαετίες.

Το 1923, ενώ δούλευε σαν σεναριογράφος και κάμεραμαν έλαβε μέρος στην παραγωγή των ταινιών Η Περίπτωση του Τάριελ Μκλακαβάτζε ( The Case of Tariel Mklavadze, 1925), Γκιούλι (Guili, 1927), και Τσιγγάνικο Αίμα (Gipsy Blood, 1928). Το 1928 συν-σκηνοθέτησε μαζί με την Νούσα Γκογκομπερίτσε, την πρώτη Γεωργιανή γυναικά σκηνοθέτiδα, το ντοκιμαντέρ, Το Βασίλειό τους (Their Kingdom) και το εθνογραφικό φιλμ, Αλάτι για την Σβενέτια (Salt for Svenetia, 1930). Η ταινία ήταν ένα εθνογραφικό πορτρέτο της ξεχωριστής κουλτούρας του λαού της Σβενέτιας, μιας ορεινής περιοχής στη βορειοδυτική Γεωργία. Η ταινία εμφανίζει μεγάλο μέρος της οπτικής εκφραστικότητας που χαρακτήρισε το μεταπολεμικό του έργο, κερδίζοντας επαίνους από τον ιστορικό κινηματογράφο Jay Leyda και τον σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι, που την χαρακτήρισαν «εκπληκτική ταινία».

Η δεύτερη ταινία του, Nail in the Boot (1931), ήταν μια σουρεαλιστική αφήγηση της σύγκρουσης μεταξύ στρατιωτών και εργαζομένων σε ένα εργοστάσιο παπουτσιών. Ο φορμαλισμός της ταινίας, καθώς και η σκεπτικιστική της στάση απέναντι στη συλλογική δράση, την οδήγησαν στην λογοκρισία και την απομάκρυνση του Καλατόζοφ από τη σκηνοθεσία, κάνοντας μια παύση στη σκηνοθετική καριέρα του για εννέα χρόνια.

Στα μέσα της δεκαετίας του '30, μετακόμισε στο Λένινγκραντ (Αγία Πετρούπολη) για να ολοκληρώσει τη διδακτορική διατριβή του στην Ακαδημία Τέχνης. Το 1936, έγινε διευθυντής των κινηματογραφικών στούντιο «Καρτούλι Πίλμι» της Γεωργίας από όπου απολύθηκε σύντομα με την κατηγορία ότι «εφάρμοζε αστικές ιδεολογικές μεθόδους». Πολύ σύντομα όμως προσελήφθη από την Λενφίλμ στην οποία κατά τη διάρκεια του πολέμου σκηνοθέτησε μια σειρά προπαγανδιστικών ταινιών όπως, Το Θάρρος (The Courage, 1939) και Βαλερί Τσκάλοφ (Valery Chkalov, 1941) ενώ ήταν, για ένα διάστημα, μορφωτικός ακόλουθος της Σοβιετικής Πρεσβείας, στις ΗΠΑ.

Το 1942, γυρίζει, μαζί με τον Βλαντιμίρ Γκερασίμοφ, την ταινία, Ανίκητος (Invicible) που είχε για θέμα της την πολιορκία του Λένινγκραντ από τους Γερμανούς ναζί, που διήρκεσε 872 μέρες και κόστισε το θάνατο εκατοντάδων πολιτών.

Το 1943, ο Καλατόζοφ άρχισε να δουλεύει με τη «Μοσφίλμ» και το 1944, διορίστηκε Πρόεδρος του «Κεντρικού Κρατικού Συμβουλίου για τον Κινηματογράφο» και Υφυπουργός της «Κινηματογραφικής Βιομηχανίας».

Το τέλος της δεκαετίας του ΄40 και η αρχή της δεκαετίας του ‘50 βρήκε τη Σοβιετική κινηματογραφία σε παρακμή, εντούτοις η ταινία του Καλατόζοφ, από τι ελάχιστες που γυρίστηκαν τότε, Οι Αληθινοί Φίλοι (True Friends, 1954), κέρδισε το βραβείο στο Φεστιβάλ του Κάρλοβι Βάρι.

Για τον Καλατόζοφ η δεκαετία του ΄50, αποδεικνύεται η δημιουργικότερη. Οι ταινίες του αρχίζουν αποκρυσταλλώνουν ένα πιο προσωπικό και “νεανικό” ύφος, αποτέλεσμα της συνάντησής του με τον διευθυντή φωτογραφίας Σεργκέι Ουρούσεφσκι. Οι συνεργασίες τους θα δημιουργούσαν μια τολμηρή και νέα εποχή στο σοβιετικό κινηματογράφο. Το 1958, η ταινία του Όταν Περνούν οι Γερανοί (Cranes are Flying), κερδίζει το Χρυσό Φοίνικα στις Κάνες. Η πειραματική και περιπετειώδης φωτογραφία και σκηνοθεσία της, βασική σε από όλες τις ταινίες της συνεργασίας Καλατόζοφ- Ουρουσέφσκι, επηρέασε μια νέα γενιά κινηματογραφιστών από όλο τον κόσμο. Ακολουθεί η ταινία το Γράμμα που δεν Εστάλη Ποτέ (The Unsent Letter, 1959), μια περιπέτεια εξερευνητών στη Σιβηρία, και μια μεγάλη στιγμή της συνεργασίας Καλατόζοφ-Ουρουσέφσκι, η οποία επηρέασε αποφασιστικά τον Κόπολα στο Αποκάλυψη Τώρα (1979), όπως δήλωσε ο ίδιος.

Το 1964, γυρίζει σε σενάριο του ποιητή Ευγκένι Γεφτουσένκο το Είμαι η Κούβα (Soy Cuba). Το αποκορύφωμα της συνεργασίας του Καλατάζοφ με τον Ουρουσέφσκι και μια από τις πιο τολμηρές περιπέτειες στην ιστορία του κινηματογράφου. Η υπερμεγέθης τεχνική της ταινίας την καθιστούσε αναποτελεσματική και έμεινε ανέκδοτη. Ως αποτέλεσμα, η ταινία δεν ακολούθησε την προγραμματισμένη της κυκλοφορία, το 1964. Ο Καλατόζοφ, ο οποίος πέθανε το 1973, δεν είδε την ταινία στη μεγάλη οθόνη. Στη δεκαετία του 1990, το ενδιαφέρον για αυτήν προκάλεσε μια αναβίωση της ταινίας στα αμερικανικά φεστιβάλ κινηματογράφου, η ταινία αποκαταστάθηκε από την Milestone Films με την υποστήριξη του Μάρτιν Σκορσέζε και του Φράνσις Φορντ Κόπολα. Η επανέκδοση ήταν μια μεγάλη επιτυχία και ως αποτέλεσμα είχε, μια ταινία που κανείς δεν είχε δει κατά τη διάρκεια της ζωής του Καλατάζοφ, να είναι πλέον το πιο διάσημο έργο του.

Η τελευταία του ταινία είναι η Ιταλό-Ρωσική παραγωγή, Κόκκινη Σκηνή (Red Tent, 1964), που είχε για θέμα της, την κακότυχη αποστολή του στρατηγού Νόμπιλε στο Βόρειο πόλο.

Ο Μιχαήλ Καλατόζοφ πέθανε στη Μόσχα, στις 27 Μαρτίου 1973.

Ύφος, Αισθητική, Κινηματογραφική Ματιά

Η κινηματογραφική σταδιοδρομία του Μιχαήλ Καλατόζοφ, δεν είναι μια ευθύγραμμη πορεία με ομαλή μετάβαση από το πριν στο μετά. Αν και χρονολογικά ανήκει στη γενιά των ιερών τεράτων του Ρωσικού κινηματογράφου, Αϊζενστάιν, Πουντόβκιν, Κόζινστεφ, Βέρτοφ, τα μεγάλα κενά της φιλμογραφίας του, οφείλονται στην αποσπασματικότητα της Σοβιετικής πολιτικής για τον κινηματογράφο.

Η μετακίνησή του από την πρωτοπορία του ΄20, στο κλίμα της προπαγάνδας της σταλινικής περιόδου και από εκεί στο αισθητικό και υφολογικό κινηματογραφικό του ξεπέταγμα, μετά το 20ό Συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε, και την πρώτη σημαντική ταινία του, διαμορφώνει μια εικαστική αισθαντικότητα που επαινέθηκε από πολλούς (και τον Ταρκόφσκι ανάμεσα σε αυτούς). Η διαμονή του στις ΗΠΑ (όπου έμεινε ενάμιση χρόνο) και η επίσκεψη του στο Χόλιγουντ ανιχνεύονται στις μετέπειτα ταινίες του.

Μετά το, Όταν Περνούν οι Γερανοί, οι ταινίες του αποκτούν μια νεανικότητα, έναν ζωογόνο πληθωρισμό και εφευρετικότητα, που αναζωογόνησε τον Σοβιετικό κινηματογράφο, πράγμα που οφείλεται και στη συνεργασία του με το διευθυντή φωνογραφίας Σεργκέι Ουρουσέφσκι, με τα μνημειώδη πλάγια κάδρα του και τη αέναη κίνηση της μηχανής.

Η κινηματογραφική ματιά του Καλατόζοφ γεφυρώνει τις αισθητικές μιας μεγάλης χρονικής περιόδου που αρχίζει από το βωβό της δεκαετίας του ΄20 και φτάνει έως την μετά-σταλινική περίοδο. Αρνούμενος το επίσημο δόγμα του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού, δεν εγκατέλειψε ποτέ την αισθητική του αφετηρία, τον βωβό του 1920, αναβίωσε τον πειραματισμό και αξιοποίησε τα διδάγματα του εξπρεσιονισμού, ως ποιητικού όμως εργαλείου.

ΦΙΛΜΟΓΡΑΦΙΑ

· 1928 Η Αυτοκρατορία τους (Their Empire) με τη Nutsa Gogoberidze

· 1930 Η Τυφλή Γυναίκα (The Blind Woman), χαμένη

· 1930 Αλάτι για τη Σβανέτια (Salt for Svanetia), ντοκιμαντέρ

· 1931 Καρφί στην Αρβύλα (Nail in the Boot)

· 1939 Το Θάρρος ( Courage)

· 1941 Βαλερί Τσκάλοφ (Valery Chkalov)

· 1942 Ο Ανίκητος (Invincible)

· 1950 Η Συνομωσία των καταραμένων (Conspiracy of the Doomed)

· 1953 Εχθρικοί Ανεμοστρόβιλοι ( Hostile Whirlwinds)

· 1954 Αληθινοί Φίλοι (True Friends)

· 1955 Το Πρώτο Κλιμάκιο (The First Echelon)

· 1957 Όταν Περνούν οι Γερανοί (The Cranes Are Flying)

· 1959 Το Γράμμα που δεν Εστάλη Ποτέ (Letter Never Sent)

· 1964 Είμαι η Κούβα, ( I Am Cuba.)

· 1969 Η Κόκκινη Σκηνή (The Red Tent)

ΟΙ ΤΑΙΝΙΕΣ ΤΟΥ ΑΦΙΕΡΩΜΑΤΟΣ

*Ιανουάριος 2020, Δημοτικός Ν.Ιωνίας Κινηματογράφος Αστέρας| Κάθε Δευτέρα| Έναρξη 20:30| Είσοδος Ελεύθερη

13 / 1 Όταν Περνούν οι Γερανοί (The Cranes are Flying)

Σοβιετική Ένωση |1957| 90΄ Κάνες, Χρυσός Φοίνικας. Τιμητική Διάκριση για την Τατιάνα Σαμοήλοβα| Πρωταγωνιστούν: Τατιάνα Σαμοήλοβα, Αλεξέι Μπατάλοφ, Βασίλι Μερκούρεφ, Αλεξάντρ Σβόριν

1941. Η Βερόνικα κάνει όνειρα για μια ζωή μαζί με τον αγαπημένο της, Μπόρις. ο πόλεμος όμως έχει άλλα σχέδια για το αγαπημένο ζευγάρι. Ο Μπόρις στρατεύεται και θεωρείται αγνοούμενος. Ο ξάδελφός του, Μαρκ, που πήρε αναβολή στράτευσης με πλάγια μέσα, και είχε βάλει στο μάτι τη Βερόνικα από καιρό, τη βιάζει και την παντρεύεται. Ο γάμος είναι μια κόλαση για τη Βερόνικα που πάντα περιμένει τον Μπόρις που δε θα γυρίσει ποτέ.

20 /1 Το Γράμμα που δεν Eστάλη Ποτέ (Letter Never Sent)

Σοβιετική Ένωση| 1960| 80΄| Πρωταγωνιστούν : Ινοκέντι Σμοκτουνόβσκι, Τατιάνα Σαμοήλοβα, Εβγκένι Ουρμπάνσκι, Γκαλίνα Καζάκινα, Βασίλι Λιβάνοφ

Τέσσερις γεωλόγοι, τρεις άντρες και μια γυναίκα, ψάχνουν για διαμάντια στη Σιβηρία. Μετά από πολλούς κόπους και εξερευνήσεις καταφέρνουν να εντοπίσουν ένα ορυχείο που το αποτυπώσουν στο χάρτη και το στείλουν στη Μόσχα. Όμως ξεσπάει μια φοβερή πυρκαγιά στο δάσος και εγκλωβίζονται. Η ταινία αποτυπώνει την πάλη του ανθρώπου με τη φύση, αλλά και τις μεταξύ των ηρώων σχέσεις.
 

27 / 1 Είμαι η Κούβα (Soy Cuba)| Σοβιετική Ένωση| 1964| 141΄| Πρωταγωνιστούν: Λουθ Μαρία Κογιάθο, Χοσέ Γκαγιάντο, Σέρτζιο Κοριέρι

Τέσσερις ιστορίες στην Κούβα του Μπατίστα, στην Κούβα που διψάει για επανάσταση. Στην Αβάνα η Μαρία νιώθει ντροπή όταν ένας άντρας που ενδιαφέρεται γι΄ αυτήν μαθαίνει πώς βγάζει το ψωμί της. Ο Πέτρο, ένας γέρος αγρότης μαθαίνει ότι η γη που καλλιεργεί πωλείται σε μια εταιρεία. Ένας φοιτητής βλέπει τους φίλους του να πυροβολούνται από την αστυνομία, επειδή μοιράζουν ένα φυλλάδιο για τον Κάστρο. Ο πόλεμος χτυπά την πόρτα του Μαριάνο, της Αμέλιας και των τεσσάρων παϊδιών τους, όταν τα αεροπλάνα του Μπατίστα βομβαρδίζουν τους λόφους γύρω από το χωριό τους.