Σολάρις | 1972

Σοβιετική Ένωση | 1972 | Αντρέι Ταρκόφσκι | Πρωταγωνιστούν Ναταλία Μπονταρτσούκ, Ντονάτας Μπανιόνις

To Σολάρις, φιλμ μεταφυσικής αλληγορίας και καθόλου επιστημονικής φαντασίας, όπως χαρακτηρίστηκε βιαστικά εξαιτίας του θέματός του, περιέχει ήδη εναργέστερες τις κύριες φιλοσοφικές ιδέες που θα βρούμε και στον Καθρέφτη, και κυρίως την έννοια του “κυκλικού χρόνου” και την δι αυτού κατάργηση τη έννοιας της ιστορικότητας. Τα πάντα εδώ έχουν ακινητοποιηθεί μέσα στον αέναο κύκλο μιας συνεχώς ανακυκλούμενης Ιστορίας, που δεν είναι παρά η ίδια η αιωνιότητα στην πιο “προσιτή” στην ανθρώπινη διάνοια εκδοχή της: ένας “άχρονος χρόνος”, μια αρχή που δεν άρχισε ποτέ και ένα τέλος που δεν έχει τελειωμό. Κάπως έτσι φαντάζονται και οι θεολόγοι το Θεό τους.

Σολάρις.Κόκκινος Διάδρομος. 1970-1972.Σκίτσο για την Ταινία. Nερομπογιά, Μελάνι και πένα σε χαρτί. 90 x 100. Kαλλιτέχνης: Mikhail Romadin

Η ιστoρία της ταινίας, το σενάριο της οποίας στηρίζεται στο ομότιτλο μυθιστόρημα επιστημονικής (;) φαντασίας του Πολωνού Στάνισλαβ Λέμ, έχει περιληπτικά ως εξής: Ο μυστηριώδης πλανήτης Σολάρις παρακολουθείται, από πάρα πολλά χρόνια, από έναν ακινητοποιημένο διαστημικό σταθμό που έχει σχεδόν σκουριάσει και αραχνιάσει. Στους δύο ευρισκόμενους στο σταθμό επιστήμονες προστίθεται κι ένας ψυχολόγος που έρχεται από τη γη για να αποφανθεί για τη σκοπιμότητα της συνέχισης της παρακολούθησης του Σολάρις, ο ωκεανός του οποίου δημιουργεί στην κυριολεξία τερατώδη ψυχολογικά και ηθικά προβλήματα στους επιστήμονες του σταθμού, που οδηγούνται μέχρι την αυτοκτονία: Μέσα από το μάγμα του αναβράζοντος ωκεανού του Σολάρις, ξεπετιούνται γήινα όντα, αλλά με τρόπο καθορισμένο από το ασυνείδητο των ενοίκων του σταθμού.

Κάθε ένοχο όνειρο ενσαρκώνεται αυτόματα και παίρνει τη μορφή ενός ανθρώπου που χάθηκε εξαιτίας μιας παρωχημένης ηθικής ατασθαλίας του ενοίκου του σταθμού. Έτσι ο ψυχολόγος συναντάει στο σταθμό τη γυναίκα του που αυτοκτόνησε πριν από πολλά χρόνια εξαιτίας του. Το κορμί της τώρα δεν αποτελείται από άτομα αλλά από ουδετερόνια κι αυτό, στη μυθολογία της ταινίας σημαίνει πως δεν έχει πλήρη ψυχισμό, αφού της λείπει το συναίσθημα που, όμως, θα το αποκτήσει κι αυτό σαν από μετάγγιση με τη γειτνίαση με τον πρώην και νυν σύζυγο. Έτσι το πλάσμα γίνεται πραγματικό ανθρώπινο ον- και η Ανάσταση έχει τελειωθεί, ο θάνατος έχει καταργηθεί. Μια βασανιστική προοπτική αθανασίας, ξανοίγεται, μέχρι τη στιγμή που θα επέμβει η νόηση για να την καταργήσει δια παντός: Οι επιστήμονες στέλνουν στο μάγμα του ωκεανού του Σολάρις ενσυνείδητες και λογικές εντολές, με αποτέλεσμα να καταστρέψουν τη μαγική του σχέση με το υποσυνείδητο όπου εδρεύει ίσως η αθανασία. Τον κόσμο τον δημιουργεί τώρα ο άνθρωπος – επιστήμονας, που καθώς κοινωνικοποιεί το φυσικό (πρόκειται για τον τυπικό ορισμό του πολιτιστικού προτσές) σκοτώνει την αθανασία και καταδικάζεται έτσι σε οριστικό αφανισμό. Το θαύμα είναι αδύνατο πια. Η επιστήμη κάνει θαύματα μόνο μεταφορικά.

Αυτόν τον εκπληκτικό μύθο του Λεμ, ισάξιο σε “γνωστική” και ιδεολογική αξία με τους πιο μεγάλου κοσμογονικούς μύθους μιας παμπάλαιας ανατολίτικης μυθολογίας που επιβιώνει πάντα στις αντιλήψεις του Ινδουισμού για την ανακύκλωση της ζωής, ο Ταρκόφσκι έρχεται να τον μπολιάσει στον λανθάνοντα (;) Xριστιανισμό της σλαβικής μυστικιστικής ορθοδοξίας του: Aυτό που παίζει τον κύριο ρόλο σαν ενοποιός δύναμη του Σύμπαντος είναι η Αγάπη. Ο χριστιανός Θεός, σε αντίθεση με τους άλλους θεούς που δεν δρουν “θυμικά”, έπλασε τον κόσμο από αγάπη- και τον εμπιστεύτηκε στην αγάπη των έλλογων πλασμάτων του. Κάθε διαταραχή στην αγάπη είναι ύβρη στο Θεό. Και κάθε απομάκρυνση από τον Θεό είναι ένα χάσιμο της αγάπης. Η αγάπη μεταξύ ανθρώπων είναι μια συμμετοχή στο θεϊκό έργο, μια κατάσταση ποιητική στην πλήρη κυριολεξία, που καταργεί το θάνατο.

Στην πραγματικότητα, το Σολάρις, είναι ένα χριστιανικής έμπνευσης ερωτικό ποίημα, καθόλου λυρικό όμως, δηλαδή καθόλου προσωπικό: O επιστήμονας που ξαναερωτεύεται την πεθαμένη και αναστημένη πρώην γυναίκα του, ερωτεύεται στην πραγματικότητα τη ενσαρκωμένη αιωνιότητα, την αποπνευματοποιημένη ύλη.

Όπως και στον Καθρέφτη, μπορεί κανείς να έχει όσες αντιρρήσεις θέλει για την αφέλεια της παραπάνω φιλοσοφίας, που δεν έχει αποκολληθεί ακόμα από τη μάνα της, τη θεολογία, Όμως, η ποιητική προσέγγιση του μυστηρίου (του επιστημονικά αδιερεύνητου) θα έχει πάντα μια ανεξάντλητη γοητεία. Άλλωστε η ποίηση λειτουργεί πάντοτε στον κενό χώρο που αφήνει η επιστήμη, δηλαδή λειτουργεί πάντα ολίγον θεολογικά ή αν προτιμάτε, μαγικά, που είναι το ίδιο. Και ο Ταρκόφσκι είναι ένα πολύ μεγάλος ποιητή της εικόνας. Κι ένα πολύ μεγάλο κινηματογραφικό ταλέντο.

Αντρέι Ταρκόφσκι και Ντονάτας Μπανιόνις στα γυρίσματα της ταινίας.1970-1972. Φωτογραφία: Vladimir Murashko

Σημείωση: Aν εκλάβετε το φιλμ σαν ταινία επιστημονικής φαντασίας θα απογοητευτείτε οικτρά από τον πολύ αργό ρυθμό της. Πάντως δεν θα αποφύγετε την απογοήτευση, τόσο από την αγγλική βερσιόν που καταστρέφει τη βαθιά μουσικότητα της ρωσικής γλώσσας, όσο και από τη φρικτή μετάφραση των υποτίτλων που αποσώνει ό,τι ποιητικό απομένει.

| Βήμα | 18.12.1979

| Οι φωτογραφίες αρχείου του άρθρου προέρχονται από το Λέυκωμα "Andrei Tarkovsky- An Αrtist in Space", Russian Museum, 2017 που εκδόθηκε με αφορμή την πρώτη έκθεση για το σύνολο του έργου του που πραγματοποιήθηκε στην Αγία Πετρούπολη τον Σεπτέμβρη του 2017