Η Έκλειψη | 1962

Μικελάντζελο Αντονιόνι | 1962| Ιταλία| Μικελάντζελο Αντονιόνι | Πρωταγωνιστούν: Μόνικα Βίτι, Αλέν Ντελόν, Φρανσίσκο Ραμπάλ, Λίλα Μπρινιόνε | 163'

Στην έκλειψη(1962), τρίτο μέρος της “τριλογίας της αποξένωσης” -τα άλλα δύο μέρη είναι Η Περιπέτεια (1961) και Η Νύχτα (1962)- ο Αντονιόνι πραγματεύεται και πάλι το θέμα του υποκειμένου και των ανθρώπινων σχέσεων μέσα στην καπιταλιστική κοινωνία. Το πρόβλημα της αλλοτρίωσης και της μοναξιάς που γίνεται πιο ξεκάθαρο και πιο σαφές στην τρίτη και πιο ώριμη ταινία της τριλογίας. Στην τόσο επαναστατική, από μορφική και από θεματική άποψη, Έκλειψη, το ενδιαφέρον του Αντονιόνι εστιάζεται στο χρήμα, στις διάφορες λειτουργίες του μέσα στη σύγχρονη κοινωνία, και στις αλλοτριωτικές επιπτώσεις του στις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές.

Η Έκλειψη αρχίζει όπως ακριβώς τελειώνει η Νύχτα, μ’ ένα χωρισμό. Η Βιττόρια (Μόνικα Βίττι), νιώθοντας εγκλωβισμένη “σαν άγαλμα σε κορνίζα” και ο κατά πολύ μεγαλύτερός της Ρικάρντο (Francisco Rabal) ύστερα από μια άυπνη νύχτα συζητήσεων καταλαβαίνουν ότι η σχέση τους δεν οδηγεί πουθενά και χωρίζουν. Αρχίζει να αναζητά την ελευθερία της είτε μέσα από τον αφρικανικό χορό στο σπίτι της αποικιοκράτισσας φίλης της -που νομίζει ότι είναι πιο εξελιγμένη από τον λαό της Κένυας που ζει σε αρμονία με τη φύση και δεν σκοτώνει τους ελέφαντες για να φτιάξει με τα πόδια του τραπεζάκια- είτε απολαμβάνοντας την εναέρια βόλτα της στον ουρανό της Ρώμης “θέλοντας να περάσει μέσα από τα σύννεφα”.

Mέσα από την περιπλάνησή της στην ανοικοδομημένη Ρώμη της δεκαετίας του ΄60, η Βιττόρια φτάνει στο χρηματιστήριο, ψάχνοντας τη μητέρα της σε μια προσπάθεια να επικοινωνήσει το συναίσθημά της. Εκείνη όμως δεν προλαβαίνει να της μιλήσει γιατί μόλις έχει χάσει ένα σημαντικό ποσό από την πτώση των μετοχών της. Η ανθρώπινη ζωή και επικοινωνία δεν έχει καμία αξία σε αυτή την εποχή της πρωτοκαθεδρίας του χρήματος, υπάρχει και παρεμβαίνει μόνο για να χαλάσει τις επιχειρηματικές δραστηριότητες των ανθρώπων. Η Βιττόρια γνωρίζει τον χρηματιστή της μητέρας της, τον Πιέρο (Alain Delon), με τον οποίο θα προσπαθήσει -μάταια- να επικοινωνήσει. Ένας δυισμός διατρέχει ολόκληρη την ταινία: άντρας-γυναίκα, φύση-βιομηχανία, ουρανός-γη, ζωή-θάνατος.

Η Βιττόρια περιπλανά τον ημιτελή εαυτό της ανάμεσα στους ημιτελής τσιμεντένιους όγκους που πνίγουν τη σύγχρονη πόλη, κοιτώντας κτήρια- μανιτάρια (αναφορά στην πυρηνική ενέργεια), χωρίς να καταλαβαίνει τι είναι αυτό που χάνεται, τι είναι αυτό που της κρύβει το φως. Τελικά οδηγείται στο χρηματιστήριο όπου και γνωρίζει το γοητευτικό χρηματιστή της μητέρας της, τον Πιέρο (Alain Delon). Η βίαιη αστική μετάπλαση χέρι με χέρι με την ανθρώπινη αποξένωση. Η σεξουαλικότητα είναι το τελευταίο στήριγμα σε έναν κόσμο που καταρρέει αλλά και αυτή θα αποδειχθεί λειψή αφού λείπει η πνευματική επαφή. Η εντυπωσιακή ομορφιά του χρηματιστή συνοδεύεται από μία εξίσου εντυπωσιακή κενότητα περιεχομένου. Όπως ακριβώς και το αντικείμενο της δουλειάς του, το οποίο προσπαθεί να εξηγήσει στη νέα του σύντροφο, η οποία δεν το καταλαβαίνει.  

Ο Αντονιόνι καταγράφει και υπογραμμίζει εδώ, με ιδιαίτερη σαφήνεια, τη διαφορετικότητα των στάσεων και των κόσμων των δύο κεντρικών προσώπων, της Βιτόρια και του Πιέρο, αλλά ιδίως την απάνθρωπη επίδραση του χρήματος πάνω στα άτομα, δηλαδή, τους αλλοτριωτικούς μηχανισμούς του, και μοιάζει να αποδίδει, με σκηνοθετική δεινότητα, τις θέσεις του Μαρξ (Εθνική Οικονομία και Φιλοσοφία): «Η αντιστροφή και η αλλαγή όλων των ανθρώπινων και φυσικών ιδιοτήτων, η προσέγγιση των ασυμβίβαστων (η ιερή εξουσία του χρήματος) προέρχονται από αυτή την έλλειψη ύπαρξης, τυπική του αλλοτριωμένου ανθρώπου, που οδηγεί στην απαλλοτρίωση και εξαφάνιση εξαιτίας του χρήματος. Το χρήμα είναι η αλλοτριωμένη εξουσία της ανθρωπότητας. Ό,τι δεν μπορώ να κάνω ως άνθρωπος, ό,τι δεν μπορούν να εκπληρώσουν οι ατομικές και ουσιώδεις δυνάμεις μου, μπορώ να το εξασφαλίσω χάρη στο χρήμα. Το χρήμα μεταμορφώνει, λοιπόν, καθεμιά από αυτές τις ουσιώδεις δυνάμεις σε άλλο πράγμα από αυτό που είναι ή, αν θέλουμε, στο αντίθετό της».

Η Βιττόρια δεν έχει αλλοτριωθεί γι αυτό και μπορεί να χαρεί ακούγοντας τον αέρα, παρατηρώντας το νερό, ζώντας την ίδια τη ζωή, ενώ ο Πιέρο κυνηγά μόνο την πόρνη της ανθρωπότητας, όπως το έλεγε ο Σαίξπηρ, δηλαδή το χρήμα. Μόνο όταν αυτός αφήσει για λίγο τον ψυχρό χρηματιστή που κουβαλά μέσα του θα έρθει κοντά με τη Βιττόρια, αυτή θα του δοθεί. Η σχέση τους όμως είναι καταδικασμένη αφού ο Πιέρο είναι εξ ολοκλήρου αλλοτριωμένος.

Είναι εντυπωσιακός ο τρόπος που ο Αντονιόνι κινηματογραφεί το αστικό τοπίο, φτάνοντας εδώ στο σημείο να κινηματογραφεί τοπία κενά, άδεια στα οποία πρωταγωνιστεί η ανθρώπινη απουσία. Κενοί χώροι που συμβολίζουν το συναισθηματικό κενό του σύγχρονου ανθρώπου. Ο Αντονιόνι από το Χρονικό μιας Αγάπης κιόλας, αφήνει τον νεορεαλισμό και περνά στον μοντέρνο κινηματογράφο. Στον κινηματογράφο της παρατήρησης, των σιωπών, των χειρονομιών. Περνά από τον κινηματογράφο της κίνησης στον κινηματογράφο του χρόνου. Η μέθοδος της διαπιστωτικής έκθεσης στον Αντονιόνι συνενώνει τους νεκρούς χρόνους και τους κενούς χώρους. Βλέπουμε και εδώ το διαιρεμένο σε δύο μισά πλάνο που δεν συμβαίνει παρά για να δηλώσει την απόσταση που υπάρχει ανάμεσα στους ήρωες.

Στο τελευταίο μέρος της ταινίας ο Αντονιόνι σχεδόν οδηγείται σε μια μουσική σύνθεση. Οι χώροι ενώνονται μέσα από τη μουσική που περιβάλλει αρχικά τους ερωτευμένους στο πάρκο αλλά αποκαλύπτεται πως προέρχεται από έναν πιανίστα που δεν βλέπουμε. Ο ήχος off περνά περνά από το ένα εκτός πεδίου στο άλλο και ξαναπερνά στην αντίθετη κατεύθυνση. Γενικά και πιο κοντινά πλάνα εναλλάσσονται, σε μια ιδιότυπη σειρά, που διευρύνει και γενικεύει τη θεματική της ταινίας. Το μοντάζ συνδέει πλάνα δρόμων, κτιρίων, οικοδομικών υλικών, ημιτελών κτισμάτων, σκαλωσιών μαζί με το νερό που τρέχει, τον αέρα που ακούγεται: θάνατος και ζωή.

Τα πρόσωπα μοιάζουν να έχουν πάθει ολική έκλειψη καθώς έχουν μεταβληθεί σε απρόσωπες φιγούρες, παντελώς αδιάφορες για την προσωπική μοίρα του διπλανού, του συγκεκριμένου ανθρώπου. Στο τελευταίο ραντεβού δεν εμφανίζεται κανείς. Δεν συναντήθηκαν ποτέ, γιατί να συναντηθούν τώρα;                                                                    O Aντονιόνι βάζει τον θεατή στο ρόλο του αναγνώστη, στο ρόλο του στοχαστή.Χαραμάδα ελπίδας ίσως αποτελεί η περιπλάνηση της Βιττόρια που συνεχίζει ολομόναχη στην έρημη μεγαλούπολη να ψάχνει την ελευθερία της και δεν την ρούφηξε η κενότητα που αντιπροσωπεύει ο Πιέρο. Συνεχίζει να ψάχνει, μόνη, σε ένα περιβάλλον που σε τελική ανάλυση αυτό που έχει πάθει έκλειψη είναι η ανθρωπιά των διαπροσωπικών σχέσεων.                                       Oλική έκλειψη συναισθημάτων.