H Ψυχή και το Σώμα | 2017

Οn Body and Soul | Ουγγαρία |  2017 | Ίλντικο Ενιέντι | Πρωταγωνιστούν  Αλεξάντρα Μπόρμπελι, Γκέζα Μόρσανι, Έρβιν Νάγκι

Από τον τίτλο της κιόλας, η νέα ταινία της Ίλντικο Ενιέντι από την Ουγγαρία, «Η Ψυχή και το Σώμα» μιλά για έναν δυϊσμό, για «αντίθετες» μεταξύ τους έννοιες οι οποίες ακολουθούν όλη τη ραχοκοκαλιά του ιδιότυπου αυτού love story (άνθρωποι-ζώα, αρσενικό-θηλυκό, φύση- τεχνολογία, σωματική- ψυχική αναπηρία, όνειρο- πραγματικότητα) σε ένα σφαγείο στη Βουδαπέστη όπου οι ήρωες βλέπουν κάθε βράδυ το ίδιο όνειρο. Κάτι δηλαδή που δε μπορεί να συμβεί ποτέ και πουθενά στον κόσμο και είναι ενάντια στην επιστημονική λογική.

Ο Έντρε είναι ένας άντρας μέσης ηλικίας, οικονομικός διευθυντής ενός σφαγείου στη Βουδαπέστη με ένα παράλυτο αριστερό χέρι. Λακωνικός, μοναχικός, απογοητευμένος από την εμπειρία της ζωής. Ο φόβος του για επαφή είναι αποτέλεσμα απογοήτευσης γι αυτό και η Ενιέντι μας εξηγεί τη διαδρομή του ως σήμερα. Αντίθετα η Μαρία φαίνεται πως λόγω των ψυχιατρικών διαταραχών της ήταν πάντα έτσι. Από διαφορετικές αφετηρίες, ο Έντρε και η Μαρία βρίσκονται στο σημείο που πρέπει να κατακτήσουν και πάλι τους εαυτούς τους μέσα σε ένα σκληρό, αλλοτριωμένο, μοναχικό σύγχρονο περιβάλλον.

 Η Μαρία είναι μια νέα, όμορφη γυναίκα, συναισθηματικά ανάπηρη θα λέγαμε, τυπική, ψυχαναγκαστική σε βαθμό που τα φαγητά πρέπει να έχουν συγκεκριμένη διάταξη στο πιάτο για να φάει και που αναπαριστά τις συναντήσεις της με τον Έντρε με μια αλατιέρα και μια πιπεριέρα ή με playmobil.  Η σκηνή με το χέρι της να βυθίζεται σε ένα πιάτο με πουρέ στην προσπάθειά της να «έρθει σε επαφή με κάτι» είναι εκπληκτική. Λειτουργεί κατά αποκλειστικότητα βάσει Κανονισμών, επισκέπτεται έναν παιδοψυχίατρο για να καταφέρει να ξεπεράσει το φόβο της επαφής, κυριολεκτικά και μεταφορικά με τους ανθρώπους.

Αυτό όμως που εντελώς απρόσμενα θα φέρει τους δύο αντικοινωνικούς χαρακτήρες κοντά είναι τα κοινά όνειρα που βλέπουν κάθε βράδυ.

Σε μια ταινία πολυεπίπεδη αν μη τι άλλο η Ενιέντι περνώντας με αριστοτεχνικούς ελιγμούς από την κωμωδία στο δράμα στην ίδια σκηνή αναδεικνύει μέσα από τους φωτισμούς και τα καδραρίσματα των πρωταγωνιστών την αδυναμία ανθρώπινης επικοινωνίας, εδώ με εξαιρετική χρήση των ψυχαναλυτικών συμβόλων των ελαφιών, του νερού και κυρίως του δάσους που σύμφωνα με τον Φρόυντ συμβολίζει την ηβική περιοχή και των δύο φίλων συνήθως στα όνειρα.

Με ένα σπαρακτικό και λυτρωτικό σάουντρακ από τη Λόρα Μάρλινγκ η «Ψυχή και το Σώμα» είναι μια ταινία για τη μοναξιά, για την αδυναμία της ανθρώπινης επικοινωνίας, για την ψυχική και σωματική αναπηρία, για τη διαφορετικότητα μα πάνω απ΄όλα για μια ονειρική πραγματικότητα μέσα σε αυτή τη μίζερη που ζουν οι ήρωές μας.

Προσέξτε ότι κάθε σκηνή αντιτίθεται στην προηγούμενη μέσα από το αντιστικτικό μοντάζ ιδίως στην αρχή του φιλμ:

Πρώτη σκηνή: Δύο ελεύθερα ελάφια σε ένα χιονισμένο δάσος. Η γαλήνη και η ηρεμία ξεχειλίζουν σαν να βρίσκονται στον παράδεισο πριν εκδιωχθούν.

Δεύτερη σκηνή: Φυλακισμένες αγελάδες σε ένα εργοστάσιο παραγωγής κρέατος όπου μπαίνουν στριμωγμένες και φοβισμένες και βγαίνουν ως κομμάτια κρέας προς κατανάλωση. Ρεαλιστικό και σκληρό χωρίς την παραμικρή διάθεση εντυπωσιασμού. Δυο πλάνα, δυο πραγματικότητες: η φυσική και η τεχνολογική. 

Τρίτη σκηνή: H καθαρίστρια του σφαγείου κοιτά έξω από το παράθυρο τον ήλιο. Η Ενιέντι εισάγει τους ανθρώπους στο φιλμ με τρόπο πάλι αντιθετικό αφού στην επόμενη σκηνή μια φυλακισμένη αγελάδα κοιτά κι αυτή τον ήλιο μέσα από τα ελάχιστα τετραγωνικά που τις αναλογούν. Άνθρωποι και ζώα. Νιώθουν τα ζώα όπως οι άνθρωποι;

Mέσα στα πρώτα τρία λεπτά η Ενιέντι έχει θέσει τη βασική της προβληματική.

Από τον Πλάτωνα μέχρι τον Kαρτέσιο, το σώμα έχει φανταστεί ότι απλώς συνδέεται με μια εξιδανικευμένη πνευματική ουσία ή ψυχή αν θέλετε, στην οποία βρίσκεται κάθε ελπίδα ανθρώπινου επιτεύγματος. Στο βάθος αυτής της δυσφήμησης του σώματος είναι η σχεδόν ιδεοληπτική ανάγκη της δυτικής φιλοσοφίας και του χριστιανισμού, μέχρι τον δέκατο ένατο αιώνα, να διακρίνει κανείς τον «άνθρωπο» από τα «ζώα». Ο Kαρτέσιος είναι σαφής: Τα ζώα δεν έχουν ψυχή, δεν μπορούν να σκεφτούν και είναι απλές δέσμες ενστίκτων, κατασκευασμένα από τον Θεό.

Η θεμελιώδης συνεισφορά της θεωρίας της εξέλιξης του Δαρβίνου αλλάζει τα δεδομένα και ο άνθρωπος δεν είναι πια ένας έκπτωτος άγγελος αλλά ένα είδος που είχε εξελιχθεί από άλλες μορφές ζωής, είναι πιο πολύ ένα πολύπλοκο ζώο παρά ένας δυνητικός θεός.  

Ο Νίτσε μίλησε για την ενστικτώδη φύση του ανθρώπινου όντος ως μια δύναμη ζωής αλλά και για την αποφασιστική κατ εκείνον ιστορική στιγμή ήταν η εκδίωξη του διωνιστικού στοιχείου-εκστατικής παράδοσης, το ασυνείδητο και το ερωτικό από την ελληνική κουλτούρα.

Κοιτώντας λοιπόν τη μεγάλη εικόνα αυτού του φιλμ, εδώ έρχεται η συμβολή του Φρόυντ.

Ο Φρόυντ  θεώρησε την καταστολή του (σεξουαλικού και επιθετικού) ενστίκτου ως απαραίτητου για τη διατήρηση της ανθρώπινης κοινότητας και τάξης. Συμφώνησε όμως με τον Νίτσε ότι το κόστος της καταστολής των ενστίκτων  προς το συμφέρον του πολιτισμού ήταν η  «δυσαρέσκεια» - νευρώσεις, κατάθλιψη, φοβίες, ψυχοσωματικές μετατροπές και απλά «απλή δυστυχία» (όπως χαρακτήρισε τη συνηθισμένη κατάσταση του σύγχρονου ανθρώπου).

Μέσω της επιστημονικής μελέτης των ονείρων ο Φρόυντ θεωρούσε ότι τα τραύματα αυτά ή τα ένστικτα που βρίσκονται στο υποσυνείδητο έρχονται στην «επιφάνεια» μέσω συμβόλων και συμβολισμών στα όνειρα.

Ο Μωρίς Μερλώ-Ποντύ, επηρεασμένος από τη μαρξιστική ανάλυση, παρά από τον Πλάτωνα ή τον Καρτέσιο, θεωρούσε ότι τα σώματα είναι το μέσο της ανθρώπινης εμπειρίας, μέσω της οποίας ασχολούνται με το περιβάλλον τους. Καταργώντας τους «δύο κόσμους», της ψυχής και του σώματος  και επικεντρώνοντας στον κόσμο όπως μας φαίνεται, ήδη κορεσμένο με το νόημα που του δίνουν τα σώματα, ο Μερλώ-Ποντύ συνένωσε το μυαλό και το σώμα, την Ύλη και το Πνεύμα, και τα έκανε φυσικούς συμμάχους στην αναζήτηση της κατανόησης.

Η Ενιέντι μοιάζει να κλείνει το μάτι σε μια τέτοια διαπίστωση. Μόνο όταν το Πνεύμα και η Ύλη συνενωθούν, μπορεί ο άνθρωπος να γίνει ένα ολοκληρωμένο ον. Σύμφωνα με τον Τρότσκι η Επανάσταση δεν είναι παρά εκείνο το σημείο όπου ο μαρξισμός σαν η υψηλότερη θεωρητική συνείδηση της εποχής, ενώνεται με τις καταπιεσμένες μάζες, της πιο απομακρυσμένης από κάθε έννοια, θεωρίας. Το σημείο όπου το ασυνείδητο γίνεται συνειδητό.

Ίσως ο Έντρε και η Μαρία κάνουν τη δική τους προσωπική επανάσταση, περνώντας από το υποσυνείδητο στο συνειδητό. Γι΄ αυτό και δεν βρίσκονται πια ως ελάφια στο χιονισμένο δάσος αλλά σε ένα κρεβάτι ως σώματα τραυματισμένα που «σπάνε» και μέσα από το σπάσιμο αυτό ενώνονται ξανά και κατακτούν τη δική τους συνειδητότητα.