Το Γράμμα Που Δεν Εστάλη Ποτέ | 1960
Μιχαήλ Καλατόζοφ| 1960| 90'| Σοβιετιή Ένωση| Πρωταγωνιστούν: Ινοκέντι Σμοκτουνόβσκι, Τατιάνα Σαμοήλοβα, Εβγκένι Ουρμπάνσκι, Γκαλίνα Καζάκινα, Βασίλι Λιβάνοφ
Ο ιστορικός του κινηματογράφου, αγαπητοί φίλο, που θα ήθελε να καταγράψει, ή να περιοδολογήσει το έργο του Μιχαήλ Καλατόζοφ θα βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση, επειδή αυτός ο κινηματογραφικός δημιουργός διατρέχει, και δηλώνει δυναμικό παρόν, στη διαχρονία της ιστορίας του Σοβιετικού κινηματογράφου από τη πρωτοπορία της δεκαετίας του '20 και το βωβό, στο σταλινικό δόγμα και από εκεί στο "λιώσιμο των πάγων|. Και στις τρεις αυτές περιόδους αφήνει το στίγμα του με αξιολογότατες ταινίες για να απογειωθεί με τις ταινίες "Όταν Πετούν οι Γερανοί", "Το Γράμμα Που Δεν Εστάλει Ποτέ", και το "Είμαι η Κούβα".
Το Γράμμα που δεν Εστάλη Ποτέ, είναι μια ελεγεία μια, μουσική καντάτα αφιερωμένη στον αγώνα του ανθρώπου να κατακτήσει, να τιθασεύσει και να επιβιώσει στη φύση, για έναν και μόνο σκοπό όμως, τη συλλογική πρόοδο. Συγκρίνοντας την ταινία αυτή με την Επιστροφή, την όντως αριστουργηματική ταινία του Ινιαρίτου, όπου όλα γίνονται για το ατομικό κέρδος, τον πλουτισμό και την εκδίκηση, η διαφορά φαίνεται.
Το Γράμμα, δομείται με βάση την τεχνική του δίπτυχου, τεχνική νόμιμη και αρχαία που τη βρίσκουμε ακόμη και στα έργα των αρχαίων Ελλήνων τραγικών.
Το πρώτο μέρος είναι μια εξερεύνηση, μια αναζήτηση, τεσσάρων γεωλόγων, τριών αντρών και μιας γυναίκας, που ψάχνουν στις ερημιές της Σιβηρίας, για διαμάντια. Οι ήρωες δουλεύουν συστηματικά, με επιστημονική επάρκεια, με επιμονή και ζήλο, για να φέρουν σε πέρας την αποστολή τους. Η ταινία εδώ μοιάζει με περιπέτεια, ενώ μια δευτερεύουσα πλοκή που εισάγεται με ένα ερωτικό τρίγωνο που δημιουργείται ανάμεσα σε δύο άντρες και τη μοναδική γυναίκα της ομάδας δημιουργεί ένταση.Η σεξουαλική διάσταση που υποβόσκει σ’ αυτόν τον έρωτα ανατρέπει καθιερωμένα κλισέ τη σοσιαλιστικής ηθικής.
Τη δράση την διαπερνά, σαν ραχοκοκαλιά το γράμμα που γράφει ο επικεφαλής της αποστολής στη γυναίκα του, ένα μείγμα ημερολογίου και φιλοσοφικής ενατένισης που συνδέει τους ήρωες μεταξύ τους και φέρνει τον έξω κόσμο μέσα στη δράση. Η φύση εδώ είναι άγρια αλλά διαχειρίσιμη.
Στο δεύτερο μέρος βλέπουμε τη βασανιστική πορεία των εγκλωβισμένων, από μια ξαφνική φωτιά, ηρώων, την πάλη τους για επιβίωση και τον άνισο αγώνα τους με όλα τα στοιχεία της, εχθρικής πια, φύσης: φωτιά, αέρα, βροχή, χιόνι, κρύο.Αγωνίζονται όχι μόνο για να επιβιώσουν οι ίδιοι,αλλά και για να διασώσουν τα αποτελέσματα των επιτυχημένων ερευνών τους, για χάρη της μελλοντικής ανάπτυξης. Η αφήγηση αυτή της πάλης για επιβίωση πάει πολύ πιο πέρα από το σοσιαλιστικό ρεαλισμό επειδή έχει μια έντονη υπαρξιακή διάσταση. Δείχνει την ανθρώπινη αδυναμία απέναντι στις δυνάμεις της φύσης.
Αυτή είναι η πλοκή του έργου, το περιεχόμενό του. Το όποιο όμως περιεχόμενο δεν ολοκληρώνεται χωρίς τη μορφή του. Και εδώ η μορφή, έργο του Καλατόζωφ και του ιδιοφυούς διευθυντή φωτογραφίας Ουρουσέβσκι, απογειώνει την ταινία μέχρι τα ύψη του καθαρού σινεμά.
Η κάμερα εδώ δεν είναι ο ψυχρός παρατηρητής της δράσης αλλά συμπάσχει, και πολλές φορές, γίνεται ένας από τους ηθοποιούς. Είναι μια κάμερα συναισθηματική. Οι κινήσεις της είναι χορογραφημένες, οι γωνίες λήψεως,είτε από επάνω από τον τρίποδα, είτε στο χέρι, πρωτότυπες. Τα γκρο-πλαν διεισδύουν στη ψυχή των ηρώων και αποκαλύπτουν τον εσωτερικό τους κόσμο. Οι ειδικοί φακοί και ο φωτισμός, μετατρέπουν την πορεία των επιστημόνων, σε διάβαση καθαρτηρίου. Η ποίηση της εικόνας κάνει τους πάσχοντες ήρωες παραδειγματικούς, μετατρέποντας έτσι τον αισθητικό κανόνα από σοσιαλιστικό, δογματικό, ρεαλισμό σε πολυσήμαντο ψυχολογικό ρεαλισμό.
Και κάτι τελευταίο. Νομίζω ότι το δίδυμο Καλατόζωφ-Ουρουσέβσκι, απαντά στο χρονίζον αισθητικό πρόβλημα της σχέσης μορφής και περιεχομένου, υποστηρίζοντας την άποψη της διαρκούς και αδιάσπαστης διαλεκτικής σχέσης αυτών των δύο αισθητικών κατηγοριών.
