Μαγικός Μαρξισμός: Οι κινηματογραφικοί μύθοι των αδελφών Ταβιάνι
«Μάθε να βλέπεις τα πράγματα με τα μάτια αυτών που δεν μπορούν πια να δουν. Θα είναι οδυνηρό, βέβαια, αλλά αυτός ο πόνος θα τα κάνει πιο ιερά και πιο όμορφα...»- Χάος (1984)
Για περισσότερα από 60 χρόνια, αντλώντας από την ιταλική πολιτική και ιστορία, την ποίηση και τη μουσική πολυσημία, την τοσκανική καταγωγή τους, το πάθος για τη λογοτεχνία και τον κινηματογράφο και την απόλυτη πίστη στη μαγεία της αφήγησης, οι Ταβιάνι έχουν σμιλεύσει ένα μοναδικό σώμα από εξαιρετικά διαφορετικές αλλά και ευδιάκριτα αναγνωρίσιμες ταινίες. Επιδεικνύοντας σημαντική προσοχή τόσο στη θεματολογία όσο και στα κινηματογραφικά τους ευρήματα (συμπεριλαμβανομένης μιας αριστοτεχνικής συνύπαρξης πολλαπλών αφηγηματικών μοτίβων και επιπέδων), η παραγωγή τους περιλαμβάνει υπερσύγχρονη σάτιρα, ισχυρό αλληγορικό δράμα εποχής, στοιχειωμένες πολεμικές ιστορίες και παιχνιδιάρικες, πονηρά χιουμοριστικές λογοτεχνικές προσαρμογές (μεταξύ άλλων) των Πιραντέλλο, Τολστόι, Σαίξπηρ και Γκαίτε. Μέσα από τέσσερις θεματικές ενότητες, επιχειρούμε μια εξερεύνηση του έργου τους.
Εξέγερση, Επανάσταση, Ουτοπία
Μέσω της εντυπωσιακής δραματοποίησης, συχνά σε ιστορικά περιβάλλοντα, οι Ταβιάνι στοχάζονται πάνω στον πολιτικό αγώνα και την προσωπική εξέγερση για να ρίξουν φως στο παρόν. Σε μια από τις πρώτες μεγάλου μήκους ταινίες του, το Ένας Άνθρωπος για Κάψιμο (1962), ένας πολιτικός ακτιβιστής (Σπύρος Φωκάς) επιστρέφει στη Σικελία και ξεσηκώνει τους κατοίκους ενάντια στη Μαφία. Μετά από μια σειρά αναγνωρισμένων μικρού μήκους και ένα ντοκιμαντέρ, το ντεμπούτο μεγάλου μήκους των Ταβιάνι έρχεται από κοινού με τον πρώτο συνεργάτη τους, Βαλεντίνο Ορσίνι. Τοποθετημένο στην επαρχία της Σικελίας, αυτό το ισχυρό δράμα απεικονίζει την πραγματική ιστορία ενός συνδικαλιστή που προσπαθεί να οδηγήσει αγρότες σε εξέγερση ενάντια στην τοπική Μαφία. Με την κινηματογραφική σάρωση και την αυθεντικότητά της, η ταινία καταδεικνύει την επιρροή του Ρομπέρτο Ροσελίνι, ακρογωνιαίο λίθο στο έργο τους, έναν λίθο όμως που μεταχειρίστηκαν ως γλύπτες και του έδωσαν μια νέα μορφή.
Το 1972 σε μια εντυπωσιακή διασκευή της ιστορίας του Λέοντος Τολστόι «Το θείο και το ανθρώπινο», με την ταινία τους Ο Σαν Μικέλε είχε έναν κόκορα, χρησιμοποιούν το παρελθόν ως πρίσμα για να στοχαστούν τον περίπλοκο φραξιονισμό της ιταλικής πολιτικής της δεκαετίας του 1970.
«Δε μ’ αναγνωρίζετε γιατί έλειπα καιρό, τα δάκρυά μου δεν σας λένε κάτι. Λοιπόν, διηγηθείτε μου τι έγινε εδώ να βρω ξανά του νήματος την άκρη.»- Θανάσης Παπακωνσταντίνου
Στην Ιταλία του τέλους του 19ου αιώνα, ο Τζούλιο Μανιέρι, γόνος εύπορης οικογένειας αλλά και αρχηγός μιας ομάδας αναρχικών, πραγματοποιεί εξέγερση ενάντια στους τσιφλικάδες ενός χωριού του ιταλικού Νότου και προσπαθεί να πείσει τους χωρικούς να ενστερνιστούν τις αρχές της κολεκτιβοποίησης. Η ομάδα και ο Μανιέρι συλλαμβάνεται, φυλακίζεται στην απομόνωση με συνέπειες που τον φέρνουν αντιμέτωπο με την Ουτοπία και τα σωματικά κι πνευματικά του όρια. Οι Ταβιάνι το αιώνιο δίλημμα της ένοπλης επαναστατικής δράσης ή της μαρξιστικής παιδείας ενώ ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου παίρνει αφορμή για το τραγούδι «Σαν Μικέλε» που κυκλοφόρησε το 2011 στο δίσκο του «Ο ελάχιστος εαυτός.»
Η επανάσταση ως διαδικασία και η θέση του ατόμου μέσα σε αυτήν βρίσκονται στο επίκεντρο Με την ταινία τους Αλονζανφάν (1974), οι Ταβιάνι επιστρέφουν στο χάος της Ιταλίας στις αρχές του 19ου αιώνα και αφηγούνται την ιστορία ενός άλλοτε διάσημου αριστοκράτη ακτιβιστή (έναν υπέροχο Μαρτσέλο Μαστρογιάνι), που έχει βαρεθεί από όλη τη βία και τις συγκρούσεις, του οποίου ο πολιτικός ιδεαλισμός καταρρέει από μια καταστροφική προδοσία. Εδώ, όπως και σε άλλα έργα τους, η μουσική φόρμα υιοθετείται για να υποκαταστήσει την γραμμική παραστασιακή αφήγηση με ευφυή τρόπο. Τα μεσαία και κοντινά πλάνα στο εσωτερικό της έπαυλης με τα χρώματα και τη σύνθεση ενός Καραβάτζο, η μουσική-πρωταγωνιστής του Έννιο Μορρικόνε, η απολαυστική μούσα του Παζολίνι, Λάουρα Μπέτι, ο εκστατικός χορός της ομάδας στη σύμβαση τέλος αλλά και η εμφάνιση του Σταύρου Τορνέ συνθέτουν μια πολυεπίπεδη ταινία-σταθμό του πολιτικού κινηματογράφου.
Mε την ταινία Πατέρας Αφέντης (1977), οι Ταβιάνι κερδίζουν τον Χρυσό Φοίνικα. Αυτή η συγκλονιστική και εμπνευσμένη ταινία που στηρίζεται στο αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Γκαβίνο Λέντα, περιγράφει τον αγώνα ενός νεαρού βοσκού της Σαρδηνίας, απέναντι στους σκληρούς κανόνες της πατριαρχικής κοινωνίας. Διεκδικεί την αυτοδιάθεση του, παλεύει να ξεφύγει από τις σκληρές, σχεδόν βάρβαρες συνθήκες ζωής του και τον τυραννικό πατέρα του, καταφέρνοντας να γίνει ένας διακεκριμένος γλωσσολόγος και συγγραφέας. Ό,τι έχει μείνει από το οπλοστάσιο του νεορεαλισμού σμιλεύεται με την ποιητική τάση των Ταβιάνι που δικαίως βρίσκονται στο κέντρο της διεθνούς προσοχής. «Παραμένοντας ριζικά μοντέρνο φιλμ στη σύλληψη, τη δομή και την πραγμάτωσή του, δεν παύει να ναι ένα απόλυτα λαϊκό και νοητό απ’ τους πάντες θέαμα.», έγραφε στην κριτική του ο Βασίλης Ραφαηλίδης.
Κλασική Λογοτεχνία
Μυθιστορήματα, διηγήματα και θεατρικά έργα ενέπνευσαν σταθερά τους Ιταλούς σκηνοθέτες, οι οποίοι επιστρέφουν και ξαναερμηνεύουν μεγάλα έργα με τη δέουσα ευλάβεια, αλλά και με πονηρό χιούμορ και μια νότα μαγικής, μερικές φορές, φαντασίας που κόβει την ανάσα. Στην καλύτερη, για πολλούς κριτικούς, ταινία τους, το Χάος (1984), προσαρμόζουν νουβέλες του Πιραντέλο, σε ένα σπονδυλωτό φιλμ πέντε διαφορτικών ιστοριών τοποθετούμενες στη Σικελία, η καθεμία από τις οποίες εκτυλίσσεται σε διαφορετική χρονική περίοδο, ακολουθώντας έναν κώδικα που απεικονίζει την επιρροή του ίδιου του Πιραντέλο από την αρχαία ελληνική μυθολογία και φιλοσοφία.
«Είμαι λοιπόν, γιος του Χάους. Και όχι αλληγορικά, μα στην πραγματικότητα, αφού γεννήθηκα κοντά σ’ ένα πυκνό δάσος που οι κάτοικοι του Τζιρζέντι το ονομάζουν Καβούζου, παραφθορά της αρχαίας ελληνικής λέξης Χάος.» - Λουίτζι Πιραντέλο
Σε μια ταινία που ο τίτλος της παραπέμπει στην Κοσμογονία του Ησίοδου, και στο δημιουργικό χάος που κυοφορεί την αρχή των πάντων, συνθέτουν μια συμβολική ποιητική τοιχογραφία της Σικελίας στις αρχές του αιώνα, θίγοντας θέματα ο έρωτας και η επιρροή της φύσης στον ανθρώπινο νου, η ζωή των χωρικών την περίοδο της φεουδαρχίας, η επιστροφή του διανοούμενου στις παιδικές μνήμες, η απώλεια και η μνήμη, η μετανάστευση, και φυσικά ο θάνατος.
To 1966, με την ταινία Εκλογικές Συγγένειες, αδίκως παραγνωρισμένη στη φιλμογραφία τους, προσαρμόζουν το ημι-αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Γκαίτε του 1809 στην καταπράσινη ύπαιθρο της Τοσκάνης. Με επίκεντρο ένα αριστοκρατικό κουαρτέτο κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων, πραγματεύονται τη ρομαντική εξαπάτηση σε ένα υποβλητικό δράμα, καθοδηγούμενο από την εξαιρετική κεντρική ερμηνεία της Ιζαμπέλ Ιπέρ.
Στο Εσύ Γελάς (1998), σχεδόν δεκαπέντε χρόνια μετά τη δημιουργική επιτυχία του Χάους, οι Ταβιάνι επιστρέφουν στον Πιραντέλο διασκευάζοντας δύο ιστορίες του. Μια σάτιρα με μουσικά θέματα που χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1930 ανοίγει την ταινία.
Μια ακόμη εντυπωσιακή κινηματογραφική μεταφορά λογοτεχνικού έργου είναι οι ιστορίες του Δεκαήμερου του Βοκάκιου στην ταινία Θαυμάσιος Βοκάκιος (2015), την τελευταία σκηνοθετική συνεργασία των αχώριστων αδελφών Ταβιάνι. Στο Μεσαίωνα και ενώ μια τρομερή πανούκλα πολιορκεί τη Φλωρεντία, μια ομάδα νεαρών καταφεύγει σε μια εξοχική κατοικία περνώντας τις μέρες τους αφηγούμενοι ερωτικές ιστορίες. Με χιούμορ και υποδόρια ειρωνεία τονίζουν εδώ τη διαχρονική αξία αυτών των ιστοριών μέσα από την κοινωνική οπτική τους.
Στο Ο Καίσαρας πρέπει να πεθάνει (2012), μια αναγνωρισμένη και βραβευμένη ταινία τους, καταδικασμένοι εγκληματίες της μαφίας και της Καμόρα, σε μια φυλακή υψίστης ασφαλείας, κάνουν πρόβες και να ανεβάσουν τον Ιούλιο Καίσαρα του Σαίξπηρ. Σε έναν θαυμάσιο συνδυασμό ρεαλισμού ενός ντοκιμαντέρ και ισχυρού δράματος, η ταινία αντηχεί στις αφηγήσεις των ίδιων των κρατουμένων, αποκτώντας έτσι μια εντελώς νέα τολμηρή επικαιρότητα.
Η Έμπνευση του Κινηματογράφου
Κινηματογραφιστές όπως ο Ρομπέρτο Ροσελίνι αλλά και ο Γιόρις Ίβενς ενέπνευσαν τα δύο αδέλφια να δημιουργήσουν το δικό τους φιλμικό μωσαϊκό. Στην πρώτη ανεξάρτητη ταινία των αδελφών Ταβιάνι - υποστηρικτών του Κομμουνιστικού Κόμματος-, Οι ανατρεπτικοί (1967), τέσσερις άνθρωποι βιώνουν εντελώς διαφορετικά τα γεγονότα και τις σκηνές της κηδείας του Παλμίρο Τολιάτι, Γενικού Γραμματέα του ΙΚΚ, προβλέποντας τα γεγονότα του ’68. Πολιτική σάτιρα και μια τολμηρή κινηματογραφική δήλωση που καταδεικνύει την πίστη τους στη δύναμη του κινηματογράφου και περιλαμβάνει ένα νεύμα στο πρόσφατο τότε Ο Τρελός Πιερό του Ζαν Λικ Γκοντάρ.
Ένα συγκινητικό ερωτικό τρίγωνο που απεικονίζεται με ευαισθησία βρίσκεται στο επίκεντρο της ταινίας Το Λιβάδι (1979) που είναι επίσης ένα έργο με ευθείς αναφορές σε άλλο κινηματογραφικό έργο. Η Ιζαμπέλα Ροσελίνι, στον πρώτο της πρωταγωνιστικό ρόλο και μια ταινία που εξερευνά τη σεξουαλική πολιτική και την κοινωνική αλλαγή στη δεκαετία του 1970. Εδώ οι Ταβιάνι αποτίουν φόρο τιμής στη μεγαλύτερη επιρροή τους, τον Ρομπέρτο Ροσελίνι, και το δράμα του 1948 Γερμανία, Ώρα Μηδέν και πραγματεύονται ουσιαστικά τη δυνατότητα ή την πιθανότητα στράτευσης του μικροαστού μέσω της φόρμας μια «ελεγειανής οπτικής σονάτας.»
Στο Καλημέρα Βαβηλωνία (1987), δύο Ιταλοί μετανάστες στην Αμερική το αμερικάνικο όνειρο, πιάνοντας δουλειά στο Χόλιγουντ, λίγο πριν το ξέσπασμα του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, στα γυρίσματα της Μισαλλοδοξίας του Γκρίφιθ. Και ενώ η ταινία του Γκρίφιθ κλείνει μ’ ένα μεγάλο μεγαλόπνοο αντιπολεμικό μήνυμα, η Αμερική μπαίνει στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αποδεικνύοντας το εύστοχο κοινωνικό σχόλιο των Ταβιάνι.
Η Πραγματικότητα των συγκρούσεων και του Πολέμου
Καθ' όλη τη διάρκεια της καριέρας τους ως σκηνοθέτες, οι Ταβιάνι έχουν εξερευνήσει πραγματικές συγκρούσεις και πολέμους, στην Ιταλία και αλλού, συχνά ως τρόπο για να αγκυροβολήσουν τις ιστορίες τους στο σήμερα.
Στη Νύχτα του Σαν Λορέντζο (1982),για πολλούς η σπουδαιότερη ταινία των Ταβιάνι, μια μικρή κοινότητα της πόλης στην Τοσκάνη προσπαθεί να ξεφύγει από τους Ναζί στρατιώτες κατά τη διάρκεια του Β' Π.Π., με συγκλονιστικά και ηρωικά αποτελέσματα. Βασισμένο σε αληθινά γεγονότα, συμπεριλαμβανομένων πτυχών της ζωής των δημιουργών, η ταινία διαθέτει σκοτεινό χιούμορ και σκηνές φαντασίας σε μια δεξιοτεχνική ισορροπία μεταξύ ρεαλισμού και ποίησης. Η Νύχτα του Σαν Λορέντζο είναι η νύχτα που πέφτουν τ’ αστέρια, και η νύχτα όπου τα όνειρα πραγματοποιούνται, σύμφωνα με την ιταλική λαϊκή παράδοση.
Στη Φάρμα των Κορυδαλλών (2007), τη 18η ταινία των αδελφών Ταβιάνι, αφηγούνται μια εντελώς πιστευτή και απελπιστικά τραγική πτυχή της Γενοκτονίας των Αρμενίων βασισμένη στο ομώνυμο ιστορικό μυθιστόρημα της Ιταλο-Αρμένιας μυθιστοριογράφου Αντωνίας Αρσλάν. Εστιάζοντας σε μια οικογένεια, ενώ περιλαμβάνει επίσης την υποπλοκή ενός απαγορευμένου ρομαντισμού, η ταινία σηματοδότησε την επανεμφάνιση των Ταβιάνι στη διεθνή σκηνή.
Η ταινία Μια προσωπική υπόθεση (2017) είναι η τελευταία που συνεργάζονται σεναριακά τα δύο αδέλφια αφού τα προβλήματα υγείας του Βιτόριο από τα οποία θα καταλήξει τον Απρίλιο του 2018, τον εμπόδισαν να συν-σκηνοθετήσει ακόμη μία φορά με τον αδερφό του. Η ταινία δεν είναι απλά μια «προσωπική ιστορία» επειδή βασίστηκε στην ομότιτλη νουβέλα του Μπέπε Φενόλιο (Ιταλός συγγραφέας και παρτιζάνος) αλλά κατά κάποιο τρόπο αποτελεί και μια προσωπική ιστορία των ίδιων των σκηνοθετών. Αντλώντας έμπνευση από το «Σαν Μινιάτο, Ιούλιος ΄44», την πρώτη μικρού μήκους δημιουργία τους, ο Πάολο επιστρέφει στην Ιταλία του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου επιστεγάζοντας την κύρια προβληματική του έργου τους: τη διαλεκτική σχέση μεταξύ ατομικής συνείδησης και ιστορικών γεγονότων.
«Για τους Ταβιάνι η στράτευση είναι κατεξοχήν ποιητική πράξη. Αυτό που πρέπει να μείνει ανέγγιχτο είναι το όραμα. Και γνωρίζουμε πολύ καλά πως τα οράματα δικαιώνονται και με τη συντριβή τους. Ποτέ η Ιστορία δεν κέρδισε την ποίηση.», έγραφε ο Β.Ραφαηλίδης στην κριτική του για την ταινία Αλονζανφάν.
Από το πέρα για πέρα γριφώδες Κάτω Από τον Αστερισμό του Σκορπιού (1969) μέχρι τη λυρική και αντιπολεμική Νύχτα του Σαν Λορέντζο, οι Ταβιάνι φέρνουν διαρκώς τους ήρωές τους και κατ’ επέκταση τους θεατές, αντιμέτωπους με τα ιστορικά γεγονότα, με την προσωπική ηθική και τον υπαρξισμό μέσα από ένα είδος που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί Μαγικός Μαρξισμός. Κι αυτό γιατί ενώ σε μια πρώτη ανάγνωση του έργου τους η ιστορική συνθήκη και η επανάσταση καθορίζει τη θεματολογία τους, η αισθητική τους ανάγκη είναι αυτή που στρέφεται εναντίον του «ντοκουμέντου», το κατακερματίζει και το ανασυνθέτει μέσα από τα υποκειμενικά μέτρα και διαμέσου της μουσικής, ονειρικής και πολυσημικής έκφρασης.
Ξένια Πηρούνια, Απρίλιος 2024
*Το κείμενο συνοδεύει το Αφιέρωμα στους αδελφούς Ταβιάνι στον Δημοτικό Κινηματογράφο Νέας Ιωνίας «Αστέρα» τον Απρίλιο του 2024
